Lubbu qabeeyyiin wal xaxoo taʼuun isaanii qaamni isaan tolche akka jiru argisiisa. Lubbu qabeeyyiin wantoota ijaan hin mulʼannee fi seelii jedhaman irraa tolfaman. Tokkoon tokkoon seelii, lubbu qabeeyyiin jiraachuu isaanii fi wal horuu isaanii akka itti fufaniif wantoota wal xaxoo taʼan hedduu raawwatu. Seelonni lubbu qabeeyyii kamiyyuu keessatti argaman, hojiiwwan wal xaxoo taʼan akkasii ni raawwatu. Mee raacitii isa orgaanizimii seel qeenxee taʼe akka fakkeenyaatti haa ilaallu. Seeliin raacitii seelii namaa wajjin yeroo wal bira qabamu wal xaxaa fakkaachuu dhiisuu dandaʼa. Garuu baayʼee wal xaxaa dha. Seelonni raacitii niwukilasii akka gaariitti qindaaʼe qabu, niwukilasiin sun immoo DNA of keessaa qaba. Kana malees, tokkoon tokkoon seelii karaa keemikaalota caccabsee gara nyaataatti itti jijjiiru qabu. Nyaanni kun immoo jiraachuu isaanii itti fufuuf isaan barbaachisa. Seeliin raacitii tokko wanta sooratu yeroo dhabutti, adeemsa keemikaalaa wal xaxaa taʼee fi sochii isaa hirʼisaa akka deemu godhu jalqabsiisa. Raacitiin yeroo dheeraadhaaf erga kaaʼamee booda yeroo buddeena tolchuuf itti fayyadamanitti sochii isaa kan jalqabu kanaafi.

Saayintistoonni seelota ilmaan namootaa caalaatti hubachuu akka dandaʼaniif, seelota raacitii irratti waggoota hedduudhaaf qorannaa geggeessaniiru. Taʼus, amma iyyuu wanti isaan hin hubanne hedduun jira. Yunivarsiitii Teknooloojii Kaarmarsi isa Siwiidinitti argamutti piroofeesara kan taʼan Roos Kiingi, “Akkaataa raacitiin itti hojjetu hubachuuf illee ogeessota baayooloojii qorannaa barbaachisu gaggeessan gahaa hin qabnu” jechuudhaan gadda isaanii ibsaniiru.

 Maarree, maal sitti fakkaata? Seeliin raacitii illee baayʼee wal xaxaa taʼuu isaa yeroo yaaddu qaamni isa tolche akka jiru sitti hin dhagaʼamuu?

Jireenyi wanta jireenya hin qabne irraa dhufuu hin dandaʼu. DNAn molekiyuloota nukilootaayid jedhaman irraa argama. Tokkoon tokkoon seelii namaa nukilootaayidii biliyoona 3.2 qaba. Waltaʼiinsi keemikaalotaa kun koodii tokko uuma. Koodiin kun immoo inzaayimoonnii fi pirootinoonni akkamitti akka qopheeffaman seelotaaf mallattoo kenna.

Saayintistoonni akka jedhanitti nukilootaayidoonni kun yeroo tiriiliyoonaan lakkaaʼamuuf utuu walitti dhufanii illee, DNA uumuu kan dandaʼan siʼa tokko qofa dha. Wanti akkasii immoo wanta taʼuu hin dandeenye dha jechuun ni dandaʼama.

Saayintistoonni wantoota jireenya hin qabne irraa matumaa jireenya argamsiisuu hin dandeenye.

Jireenyi namaa baayʼee adda dha. Nuti ilmaan namootaa uumamawwan kaan irraa karaa adda taʼeen amalawwan jireenyatti gammaduuf nu dandeessisan qabna. Dandeettii waa uumuu, jireenya hawaasummaa, akkasumas dandeettii miira keenya ibsuu qabna. Dhandhamawwan, fooliiwwan, sagaleewwan, halluuwwanii fi wantoota ijaan mulʼatan garaa garaa guutummaatti adda baafachuu ni dandeenya. Egeree keenya ilaalchisee karoora baafanna, akkasumas jireenyatti gammaduuf carraaqqii goona.

Maal sitti fakkaata? Amalawwan kun jiraachuu fi wal horuu keenya itti fufuuf waan nu barbaachisaniif jijjiirama tirannaatiin nu keessatti uumamanii? Moo jireenyi kennaa Uumaa jaalala qabeessa taʼe biraa argame akka taʼe argisiisu?