BINO binenwa bya kala bya Solomone mulopwe wa tunangu bilombola mumwena bantu būmi. Mu bula bwa myaka, bantu babilanga kwikala’ko kitatyi kilampe, padi i pa mwanda wa būmi bwīpi ne pa kutunya kunyema lufu. Mu mānga mudi nsekununi mivule ne mfumo ya bantu bakimba muswelo wa kulepeja’ko būmi.

Kimfwa, Gilgamesh, mulopwe mwine Sumele. Mfumo mivule i misambile pa bwandi būmi. Imo bidi i mitelwe bu mānga ya Gilgamesh, ilombola’mba wāendele lwendo lwa kyaka kukakimba muswelo wa kunyema lufu. Ino wākomenwa kwiusokola.

Mu myaka katwa ka buná Yesu Kaile, bantu ba mu Shine benga lawa bālongele bukomo bwa kwenga lawa ya “kwishīka” yobādi bamona’mba ikalepeja’ko būmi. Bāengele mema adi’mo mekyule mityetye ne bintu bikwabo bifwana. Ino lawa ya kwishīka yāipaile balopwe bavule ba Shine. Mu Bulaya bwa kala bantu benga lawa bālongele bukomo bwa kulonga kimino kya olo mwanda bādi balanga’mba bintu bya olo byobījanga, bibwanya kulepeja’ko būmi bwa muntu.

Dyalelo, befundi bamo ba bintu byūmi ne befundi ba nsange, baloñanga bukomo bwa kusokola kine kinunupila bantu. Pamo’nka bwa bantu baengele mema a “kwishīka,” bukimbi bwabo bulombola’mba bantu bakikimba mwa kupwila bununu ne lufu. Le i bika byobasokwele mu buno bukimbi?

Befundi ba sianse bafundile tuseke twa muntu, i balete kintu kya shintulwilo 300 ne kupita ya kine kyotununupila ne kufwa. Mu myaka ya panopano, befundi ba molekile babwenye kushinta mwingidilo wa nsange ne bumeni bwa mu ngitu mwanda wa kulepeja’ko būmi bwa banyema ne bwa bantu. Kuno kwendelela kwalengeje bantu bamo bakwatakanye na lupeto lwabo buno bukimbi bwa kukimba “kupwa lufu.” Le balongele namani?

Kulonga bukomo bwa kulepeja’ko būmi. Befundi bamo ba bintu byūmi bakulupile amba kintu kileta bununu i tupindi twitwa bu télomères tudi ku mfulo kwa tuseke twitwa bu chromosomes. Tupindi twitwa bu télomères tulamanga myanda ya nsange kitatyi kivudija tuseke twetu. Kitatyi kyonso kiabanya tuseke, tupindi twitwa bu télomères twipipanga. Mwenda mafuku, shi tuseke tubaleka kwiabanya ebiya muntu washilula kununupa.

Elizabeth Blackburn muntu umo wapadilwe mpalo na kyandi kisumpi mu 2009, wasokwele’ko bintu  bya kukwasha tupindi twitwa bu télomères tuleke kwipipa bukidibukidi, mwanda kwipipa ye kulengeja tuseke tununupe. Inoko, betabija mu yabo lapolo amba tupindi twitwa bu télomères “ketulepejangapo būmi mu kingelengele​—ketwitulengejangapo twikale na būmi bulampe kupita na budi na bantu dyalelo.”

Kushinta mwingidilo wa tuseke i muswelo mukwabo wa kulwa na bununu. Shi tuseke twetu tubakule bininge ketukomenwa kwivudija, tubwanya kukambakanya tuseke twa pabwipi tukwatakanya būmi, kintu kilengeja kuyula, misanshi ya endaenda, ne misongo. Mu ino myaka, befundi ba sianse ba mu Franse bashintyile mwingidilo wa tuseke twa bantu badi ke banunu, bamo badi na myaka 100 ne musubu. Polofesele Jean-Marc Lemaître mwimaniji wa kisumpi kya bukimbi, wanenene amba bukimbi bwabo bulombola’mba “kine kilengeja bununu” kidi mu tuseke.

Ke befundipo ba sianse bonso betabije amba mundapilo wa kulwa na bununu ubwanya kulepeja būmi bwa muntu kupita pa būmi botudi nabo dyalelo. Na bubine, bantu bashilwile kukimba bininge muswelo wa kulepeja’ko būmi tamba mu myaka katwa ka 19. Inoko pa kwikala na būmi bulampe i biyampe kuta mutyima ku bukundwe, kwikinga ku misongo isambuka, kutoma lawa, ne kwenda ku byalembwa. Befundi bamo ba nsange balañanga’mba bula bwa būmi bwa muntu bubwanya kulepa nansha kwipipa.

Pano kepadi kintu kya myaka 3 500, Mosesa mulembi wa Bible wānenene amba: “Bula bwa būmi bwetu i myaka 70, nansha 80 shi muntu i mukomo bininge; ino i miyule makambakano ne bulanda; ipitanga lubilo, kupwa ne kotwāya jimejime.” (Ñimbo ya Mitōto 90:10) Nansha shi muntu walonga bukomo bwa kulepeja būmi bwandi namani, ino būmi bukekala nyeke’nka na mwānenene’kyo Mosesa.

Pakwabo kadi, bipangwa pamo bwa kīshi kya pa dijiba dityila kitwa bu oursin nansha bankese bamo babwanya kulonga myaka 200 ne musubu, kadi mutyi mukatampe witwa bu séquoia ubwanya kulonga myaka tununu na tununu. Shi tudingakanye bula bwa būmi bwetu na bwa bino bintu ne bintu bikwabo byūmi, tubulwepo kwiipangula’mba ‘le buno būmi bwa myaka 70 nansha 80 bo būmi bonso kete?’