Luslahng audepe kan

luslahng audepe kan

Kawekila gene en aramas pahn kareireila mour?

Roporop ong Mour Werei

Roporop ong Mour Werei

“I kilangehr doadoahk me Koht ketikihongehr nein aramas akan pwe ren kin kedikedirepwiki. E ketin kapikada soahng koaros me kaselel ni ahnsou me kileldi. Oh e pil ketikihong nan mohngiongirail madamadau en ahnsou kohkohlahte.”​—Eklesiasdes 3:10, 11, NW.

EN NANMWARKI loalokong Solomon koasoi en mahs ako kawehwehda ni mehlel ia pepehm en aramas akan duwen mour. Ele pwehki mour kin mwotomwot oh aramas sohte kak pitsang mehla, aramas akan kin kalapw ahneki ineng kehlail ehu en kin mour werei. Sounpar kid kei, aramas akan kin rapahki ahl en mour werei.

Karasepe, medewehla Gilgamesh, nanmwarki en mehn Sumeria kan. Mie soai kaselel tohto me koasoia duwen eh mour. Ehu koasoio mi nan pwuhk en Gilgamesh, dene me e wia seiloak keper ehu pwehn sukuhlki ia duwen en kak pitsang mehla. Dahme e song en wia sohte pweida.

Saintis (alchemist) men nan eh wasahn roporop mahso

Nan pahr 300 samwa, saintis (alchemist) kei nan China song wiahda ehu soangen wini (an elixir) me pahn sewese aramas en mour kohkohlahte. Re wiahda wini ehu me aramas kin nim me audaudki ekis mercury oh kisehn arsenic kei. Wini exilir wet kahrehda ekei kaunen mehn China kan mehla. Ahnsou kan nan Iurop, sang nan pwungen pahr 400 samwa lel mpen pahr 1400 samwa, ekei saintis (alchemist) kan song ren wekidala kohl pwe aramas akan ren kak kadallehla pwehki re medewe me kohl sohte kak ohla.

Rahnwet saintis kan me kin wia roporop duwen soahng momour kan oh irail me pil kin roporopki met patehng genes en aramas kin songosong diarada dahme kahrehda aramas kin mahla. Duwehte aramas ar kin rapahki soangen wini me pahn sewese aramas en mour kohkohlahte, arail doadoahk laud kasalehda me aramas akan rahnwet kin aiahnikihte koapworopwor kehlailohte ren diarada ahl ehu ren dehr mahla oh mehla. Ahpw ia imwilahn soangen roporop wet?

KOHT “KETIKIHONG NAN MOHNGIONGIRAIL MADAMADAU EN AHNSOU KOHKOHLAHTE.”​EKLESIASDES 3:10, 11, NW.

RAPARAPAHKI KAHREPEN MAHLA RAHNPWUKAT

Saintis kan me kin roporopki duwen kisin war (cell) nan paliweren aramas wiahier soangsoangen kawehwe kan daulih 300 ong kahrepen atail kin mahla oh mehla. Pahr kan me kerendo, saintis kan kakehr wiahda cell en mahn oh aramas ren mour werei. Pwehki met, ekei aramas kepwehpwe kan kin kihong mwohni rehn saintis kan pwe ren kak diarada dahme kahrehda kitail kin mehla. Eri dahme re diarada?

Songosong Kareireila Mour. Ekei saintis kin medewe me kitail kin mahla pwehki dahme kin wiawihong ni imwin chromosome kan (telomere kan). Telomere kan kin perehla ire kan nan atail cell kan ni arail kin nehnehpeseng. Ahpw ehuehu ahnsou me cell kan kin nehnepeseng, telomere kan kin mwotomwotala. Kedekedeo, cell kan kin uhdihsang nehnepeseng oh mahla kin tepida wiawi.

Elizabeth Blackburn me alehdi kisakis ong eh doadoahk en sains nan pahr 2009 oh pwihn me iangiho kasansalehda enzyme ehu me kin kawawaila mwotomwotlahn telomere kan oh imwikihla cell kan ar kin mahla. Ahpw dahme re ripwohtki nda me telomeres sohte kin kahrehiong aramas akan ren mour wereisang uhdahno.

Kawekila cell kan iei ehu wiepe en kauhdi mahla. Ni ahnsou me atail cell kan nohn mahla pwehn pwurehng wiawihda, re kakete kadaralahng sikinel sapwung ni cell keren kan me kin irehdihsang paliwar soumwahu, oh met kin kahrehda mpwos, nan kilmedek oh soumwahu. Kerendo, saintis kei nan France kawekila cell kan me kohsang rehn aramas mah kan, me ekei pohnangin sounpar 100. Kaunen sounroporopo, Jean-Marc Lemaître, iei semen men me nda me arail doadoahko kasalehda “wekiwekideklahn mahla” nan cell kan.

PALIEN SAINS KAK KAREIREILA ATAIL MOUR?

Saintis tohto kin koasoia me mendahki mie wini tohto en katokehdi mahla, aramas akan sohte pahn kak momour wereisang uwen sounpar me re kak lel rahnpwukat. Mehlel, mour werei en aramas kin ekisekis mwamwahula sangete pahr 1800 samwa kohdo. Ahpw met kohsang arail mour mwakelekel, mie wini me irehdihsang aramas akan ren soumwahuda oh wini teikan me kin kamwahwihala soumwahu tohto. Ekei semen en palien genes kin kamehlele me mour werei en aramas kakete lelehr ni uwen sounpar me aramas kak mourki.

Mpen sounpar 3,500 samwalahro, sounnting en Paipel Moses pohnese me: “Sounpar 70, ihte werein at mour​—a ma se kehlail, e pahn lel 80; ahpw pahr pwukat kin kahrehiong kiht pwunodte oh apwal; mour kin mwadang imwisekla, oh se solahr mie.” (Melkahka 90:10) Mendahki aramas nannantihong kareireila uwen reirei en atail mour, mour kin duduwehte nin duwen me Moses kawehwehda.

Pwehn kapahrekihong mour mwotomwot en aramas, ekei kepikipik kan me duwehte menihke lidik weitahta de soangen menihke ehu me duwehte kopil (quahog) kin momourki daulih sounpar 200, oh tuhke kan me duwehte lapalahn tuhke me adaneki sequoia kin kak momourki sounpar kid kei. Eri, ni atail kin kapahrekihong uwen reirei en atail mour ong soahng pwukat oh soahng momour teikan, kitail sou pahn medewe, ‘Ihte uwen reirei en mour sounpar 70 de 80?’