Ua parauhia ia Nalia a, e noaa ta ˈna ohipa ei taata tâpû rouru ia tae o ˈna i Europa. Ua hamani-ino-hia râ oia ahuru mahana te maoro e ua haavîhia to ˈna utuafare o tei faaea i to ratou fenua tumu. I te pae hopea, ua faahepohia o ˈna ia taiata ia ˈna.

Ua titauhia ia noaa ia Nalia hau atu 23 000 moni farane i te po hoê no te aufau i te moni faaauhia e to ˈna vahine faatere o tei hau atu i te maha mirioni. Te faataa ra Nalia: “E pinepine au i te manaˈo e horo ê, te mǎtaˈu ra râ vau i ta ratou e rave i to ˈu utuafare. Aita ta ˈu e ravea.” Hoê â atoa tupuraa o na maha mirioni taata na te ao o tei faatîtîhia ia taiata.

Fatata 4 000 matahiti i teie nei, ua hoohia Iosepha e to ˈna mau taeae, e taurearea noa â oia i tera taime. Ua riro mai oia ei tîtî i te fare o te tahi taata rahi i Aiphiti. Aita râ Iosepha i hamani-ino-hia i te haamataraa mai ia Nalia. Mai te taime râ a ore ai o ˈna e farii i te taoto i te vahine a to ˈna fatu, ua pari-haavare-hia ua tamata oia i te mafera ia ˈna. Ua afaihia o ˈna i te fare tapearaa e ua tuuhia te auri i nia i to ˈna nau avae e to ˈna aˈî.—Genese 39:1-20; Salamo 105:17, 18.

E tîtî Iosepha no tahito, area Nalia, no teie tau ïa. E faarirohia te taata mai te taoˈa te huru o ta oe e nehenehe e hoo mai, eita te mau ona e haapao aˈe i te taata, i to ratou noa râ pute. E ere tera peu no teie nei.

O te aroraa i rotopu i te mau nunaa te ravea ohie roa ˈˈe ia noaa mai te tîtî. I muri aˈe e rave rahi aroraa i Kanaana, ua parauhia ua haru te arii Aiphiti o Thoutmôsis 90 000 taata. Ua faariro to Aiphiti ia ratou ei tîtî no te mau ohipa heruraa, paturaa hiero  e te hamaniraa i te mau taheraa pape i roto i te mau faaapu.

I muri aˈe i te tamaˈi e noaa rahi ai te tîtî i te mau fenua faaterehia e Roma. I te tahi taime, no tera noa tumu ratou e faatupu ai i te tamaˈi. I te senekele matamua, fatata e tîtî te afaraa o te huiraatira i Roma. Mea haavî roa te mau fatu no Aiphiti e no Roma. No te mau tîtî o te rave i te ohipa heruraa i Roma, e pohe te rahiraa i te 30raa o to ratou matahiti.

Aita te tupuraa i maitai mai. I 1501 e tae atu 1900, ua riro te hooraa i te tîtî ei imiraa moni hoona roa ˈˈe i te mau fenua Afirika e Marite no apatoerau e apatoa. Te haapapu ra te tahi faatiaraa no ǒ mai i te Taatiraa o te mau Nunaa amui no te haapiiraa, te ihi e te taˈere. ‘E au ra 25 e tae atu 30 mirioni tane, vahine e tamarii o tei haruhia e tei hoohia.’ Ehia tausani tei pohe i te roaraa o tera mau tere na te moana Ataranitita. O Olaudah te tahi o ratou o tei ora mai, te faatia ra o ˈna: “E faaroohia te mau vahine ia auê, oia atoa te uuru o te feia o te fatata i te pohe. Mea riaria mau, eita e noaa ia faataa.”

E ere tera i te tupuraa peapea mau no tahito noa. Ia au i te Taatiraa o te mau Nunaa amui no te ohipa, te faatîtî-noa-hia ra tau 21 mirioni tane, vahine e tamarii tae roa mai i teie mahana. E faaravehia ratou i te ohipa e te moni haihai roa aore ra eita roa ˈtu e aufauhia. I teie tau, te faatîtîhia nei te taata i roto i te mau vahi heruraa ofai, hamaniraa ahu, hamaniraa ofai araea, fare taiataraa e te nohoraa o te taata. Noa ˈtu e faautua te ture i te reira, te rahi noa ˈtura tera hohoˈa faatîtîraa.

No te hamani-ino-raa ta ratou i faaruru, e rave rahi tîtî o tei titau i te tiamâraa. I 100 hou te Mesia, ua faatupu te aito Spartacus e 100 000 tîtî i te tahi orureraa hau i te faatereraa Roma, aita râ te reira i manuïa. I 1791, ua tia mai te mau tîtî o te motu Hispaniola no te patoi i to ratou fatu. I faaoromai na te mau tîtî o te rave i te ohipa i roto i te mau faaapuraa tô i te hamani-ino-raa ino mau. E 13 matahiti te maoro o tera orureraa hau e ua hope te reira i 1804, te matahiti i noaa mai ai te tiamâraa i te nunaa no Haïti.

O te tiamâraa o te mau Iseraela mai Aiphiti mai te tiamâraa faahiahia roa ˈˈe. E toru mirioni tei tiamâ mai e ua hinaaro mau ratou i te reira. Te faaite ra hoi te Bibilia, “te mau ohipa atoa ta ratou e rave ra, i rave ïa ma te hamani-ino-hia mai.” (Exodo 1:11-14) Ua  faaue atoa te tahi arii no Aiphiti ia haapohe i te mau tamarii ia ore te nunaa Iseraela ia rahi noa mai.—Exodo 1:8-22.

Mea taa ê te tiamâraa o te mau Iseraela i te mau hamani-ino-raa i Aiphiti no te mea o te Atua to muri mai i te reira. Ua parau oia ia Mose: “Ua ite hoi au i to ratou oto; e i haere mai nei au i raro nei e faaora ia ratou.” (Exodo 3:7, 8) Tae roa mai i teie mahana, no reira te mau ati Iuda na te ao e faatupu ai i te oroa Pasa i te mau matahiti atoa.—Exodo 12:14.

Te parau ra te Bibilia: “Aita hoi e vahi hapa [aore ra parau-tia ore] i to tatou Atua ia Iehova.” Aita te Atua i taui. (Paraleipomeno 2, 19:7; Malaki 3:6) Ua tono mai oia ia Iesu no te “poro haere i te ora no te tîtî . . . e ei tuu hoi i te feia i paruparu.” (Luka 4:18) Ua ore anei te mau faatîtîraa atoa? Aita, ua tonohia mai hoi Iesu no te faatiamâ mai i te taata i te hara e te pohe. Ua parau Iesu i muri aˈe: “Na te parau mau outou e faatiamâ.” (Ioane 8:32) Tae roa mai i teie mahana, e faaora noa â te parau mau ta Iesu i haapii i te taata mai roto mai e rave rahi tupuraa.—A hiˈo i te tumu parau tarenihia “ Ua ora mai i te tahi atu hohoˈa faatîtîraa.”

Ua tauturu te Atua ia Iosepha e ia Nalia ia tiamâ mai i te mau faatîtîraa e rave rau. E nehenehe oe e ite i te aamu faahiahia o Iosepha i roto i te buka Bibilia Genese pene 39 e tae atu 41. Mea faahiahia atoa te hopearaa o te tupuraa o Nalia.

Ua faahepohia Nalia ia faarue i te tahi tuhaa fenua no Europa, horo atura oia i Paniora. I ǒ, ua farerei oia i te mau Ite no Iehova e ua haamata i te haapii i te Bibilia. Ua faaoti papu oia e faatitiaifaro i to ˈna oraraa. Ua noaa ta ˈna ohipa apî e te papu. I muri aˈe, ua paraparau oia i to ˈna fatu ohipa tahito ia faaiti i ta ˈna moni e aufau i te mau avaˈe atoa. I te tahi mahana, ua niuniu atu tera vahine no te faaore i te tarahu a Nalia e no te ani i te tatarahapa. Eaha hoi tei tupu? Ua haapii atoa tera vahine i te Bibilia na muri i te mau Ite no Iehova! Te na ô ra Nalia: “Mea faahiahia mau ia ite e nafea te parau mau ia faatiamâ ia oe.”

Ua mauiui o Iehova i to ˈna iteraa i te mau Iseraela ia hamani-ino-hia e to Aiphiti. Hoê â huru to ˈna i mua i te mau ohipa tia ore mai tera te huru i teie mahana. No te faaore roa i te mau huru faatîtîraa atoa, e titauhia te hoê tauiraa rahi. Te fafau ra te Atua na ˈna e faatupu i te reira. Te na ô ra hoi oia: “Te tatari nei râ tatou i te raˈi apî e te fenua apî ta ˈna i parau maira, i te vai-mau-raa o te parau-tia ra.”—Petero 2, 3:13.