Eaha to roto?

Hoê buka e nehenehe e tiaturihia (Tuhaa 1)

Aiphiti i roto i te aamu Bibilia

Hoê buka e nehenehe e tiaturihia (Tuhaa 1)

Ua titauhia 1 600 matahiti i te maoro no te papai i te Bibilia. I roto i te aamu e te mau parau tohu Bibilia, te vai ra te parau o na hitu hau puai o te ao nei, oia hoi o Aiphiti, Asura, Babulonia, Medai Peresia, Heleni, Roma e Beretane Marite. E hiˈopoahia te aamu tataitahi o tera mau fenua i roto i te hoê anairaa e hitu tumu parau. No te aha i papaihia ˈi tera mau tumu parau? No te faaite e mea papu roa te Bibilia e no ǒ mai te reira i te Atua. Oia atoa no te faaite i te tiaturiraa ta te Bibilia e horoa ra, oia hoi e hope te mauiui ta te faatereraa taata e faatupu ra.

O AIPHITI te hau puai matamua roa i roto i te aamu o te Bibilia. E fenua tuiroo o Aiphiti no ta ˈna mau paturaa taa ê, parauhia pyramides, e te anavai Nile. Ua haamauhia te nunaa Iseraela i raro aˈe i te faatereraa a to Aiphiti. Ua fanauhia e ua paari o Mose i tera fenua. Ua papai o ˈna i na buka matamua e pae o te Bibilia. E haapapu anei te aamu e te ihipǎpǎ i ta Mose i papai no nia i tera fenua no tahito ra? Teie te tahi mau haapapuraa.

Mea papu te Bibilia i te pae o te aamu

Te mau tiaraa e huru paraparau.

E ite-pinepine-hia te papuraa o te hoê aamu i roto i te mau tuhaa rii i te pae o te taˈere, te huru raveraa, te iˈoa, te tiaraa o te feia mana e te vai atu â. Mea papu anei te mau tuhaa rii i roto i na buka Bibilia matamua, oia hoi te Genese e te Exodo? I roto i ta ˈna buka, ua faahiti John Duncan i te aamu i roto i te Genese o te hoê tamaiti a te patereareha Iakoba, o Iosepha to ˈna iˈoa, e i te aamu o te buka Exodo. Teie ta ˈna i faataa: “Ua ite maitai roa [te taata papai Bibilia] i te reo Aiphiti, i ta ratou mau peu, tiaturiraa, i te huru oraraa i te aorai, i te mau huru raveraa e i te tiaraa o te taata.” Ua na ô atoa o John Duncan: “Ua faaohipa [te taata papai] i te tiaraa tano mai tei ravehia i tera tau. . . . Aita ˈtu haapapuraa maitai roa ˈˈe no te faaite e ua ite maitai te mau taata papai i te huru oraraa i Aiphiti i tera tau, maori râ te faaohiparaa i te tiaraa o Pharao i te roaraa o te tau. Te faaite atoa ra te reira e mea papu te aamu ta ratou i papai.” Ua parau atoa o Duncan: “A faatia ˈi [te taata papai] e ua haere te tahi mau taata i mua ia Pharao, ua faahiti o ˈna i te peu e te huru paraparau tano roa ta ratou i faaohipa i tera tau.”—New Light on Hebrew Origins.

Te faaohipa-noa-hia ra te mau ofai araea anoihia e te huˈahuˈa sitona i teie mahana i Aiphiti

Te hamaniraa i te mau ofai araea.

I te tau o te faatîtîraa i Aiphiti, ua hamani te mau Iseraela i te mau ofai maoti te araea anoihia e te huˈahuˈa sitona. (Exodo 1:14; 5:6-18) a Tau matahiti na mua ˈtu, ua faataa te hoê buka no nia i te mau mauhaa paturaa a Aiphiti i tahito: “Ua hamani pinepine aˈe to Aiphiti [i te mau ofai araea] ia faaauhia i te tahi atu mau fenua. Tera te huru paturaa ta to Aiphiti i faaohipa noa. E nehenehe e itehia te reira i teie mahana, aita te mau ofai araea i taui aˈe.” Te faahiti atoa ra taua buka ra e “ua faaohipa rahi to Aiphiti i te huˈahuˈa sitona i roto i te hamaniraa i te ofai araea.” (Ancient Egyptian Materials and Industries) Te haapapu ra te reira i ta te Bibilia e parau ra.

Tuhaa o te mau mauhaa hahuraa a te hoê Aiphiti: Hoê hahuraa e hoê hiˈo

Te hahuraa.

I te tau tahito, e huruhuru taa to te mau tane Hebera. Tera râ, te parau ra te Bibilia e ua hahu Iosepha ia ˈna hou a haere ai i mua ia Pharao. (Genese 41:14) No te aha o ˈna i na reira ˈi? No te faatura i te mau peu e te mau huru raveraa a to Aiphiti no te mea no ratou, e tapao te huruhuru taa no te mâ ore. Te na ô ra te hoê buka no nia i te huru oraraa o to Aiphiti i tahito: “Mea faahiahia roa [na to Aiphiti] to ratou vai-mâ-raa a hahu ai ia ratou iho.” (Everyday Life in Ancient Egypt) I roto i to ratou menema, ua itehia te hoê afata to roto ta ratou mauhaa hahuraa, hutihutiraa huruhuru e te hiˈo. E nehenehe ïa e parau e taata faatia aamu haapao maitai o Mose. Hoê â huru no te tahi atu mau taata papai Bibilia tei faatia i te mau tupuraa no nia i to Aiphiti i tahito ra.

Te ohipa tapihooraa.

Na Ieremia i papai i na buka e piti o Te mau arii. Ua horoa o ˈna i te mau haamaramaramaraa papu no nia i te ohipa hoohooraa i te mau puaahorofenua e te mau pereoo puaahorofenua ta te arii Solomona i rave e to Aiphiti e to te ati Heta. Ia au i te Bibilia, “e 600 moni ario te tino moni o te hoê pereoo puaahorofenua . . . e 150 te moni o te hoê puaahorofenua,” te auraa ïa e e aufauhia e maha puaahorofenua no hoê pereoo puaahorofenua.—Te mau arii 1, 10:29.

Ia au i te hoê buka no nia i te ihipǎpǎ e te haapaoraa a to Iseraela, ua haapapu te aivanaa Heleni Herodotus e ta ˈna mau tuatapaparaa e ua hoohia iho â te puaahorofenua e te pereoo puaahorofenua i te tau o te arii Solomona. Te na ô ra te buka: “Te faanahoraa tapihooraa haamauhia, o te hooraahia ïa e maha puaahorofenua no hoê pereoo puaahorofenua no Aiphiti.” (Archaeology and the Religion of Israel) Tera hoi te haamaramaramaraa itehia i roto i te Bibilia.

Te tamaˈi.

Ua faahiti Ieremia e Ezera i te taime i haru ai Pharao Sisaka ia Iuda. Ua haapapuhia e ua tupu te reira “i te pae o te matahiti te faatereraa te arii [no Iuda] Rehoboama,” aore ra i 993 hou te tau o Iesu. (Te mau arii 1, 14:25-28; Paraleipomeno 2, 12:1-12) E rave rahi matahiti te maoro, o te Bibilia anaˈe tei faahiti i tera tupuraa. Itehia ˈtura te hoê nanaˈoraa i nia i te pǎpai o te hoê hiero Aiphiti i Karnak (i No i tahito ra).

I nia i te nanaˈoraa, e itehia o Sisaka e tia ra i mua i te atua Amôna. Tei nia to Sisaka rima no te faaite e te tairi ra o ˈna i te feia haruhia. Ua papai-atoa-hia te iˈoa o te mau oire Iseraela tei haruhia. E rave rahi o taua mau oire ra tei faahitihia i roto i te Bibilia. Hau atu, e itehia i nia i te hohoˈa te parau o “Te fenua a Aberama,” te faahitiraa tahito roa ˈˈe no nia i te patereareha Aberahama i roto i te mau papai Aiphiti.—Genese 25:7-10.

Papu maitai, ua faatia te mau papai Bibilia i te mau aamu tei tupu iho â. Ua taa ia ratou e na te Atua i faatoroa ia ratou no te papai i te Bibilia. Ua papai ïa ratou i te parau mau, noa ˈtu ua titauhia ia faaite i to ratou mau hape, mai te upootiaraa o Sisaka i nia ia Iuda. Mea taa ê roa ta ratou mau faatiaraa i te huru faatiaraa o te feia papai Aiphiti tei matau na i te faanehenehe i te aamu. Aita atoa to Aiphiti i faahiti i te mau tupuraa no nia i te mau hape o ta ratou mau tia mana e to ratou nunaa.

Mea papu te Bibilia i te pae o te parau tohu

O te tumu o te Bibilia anaˈe, oia hoi te Atua ra o Iehova, te nehenehe e faaite ma te tia roa eaha te tupu a muri aˈe. Ei hiˈoraa, a tapao na i ta ˈna i tohu na roto ia Ieremia no nia i na oire Aiphiti o Memephi e o No. E oire pu o Memephi, pii-atoa-hia Nopha, i te pae o te tapihooraa, poritita e faaroo. Ua parau râ te Atua: “E riro hoi o Nopha ei riariaraa. E taninahia te reira e aita e taata e parahi i roto.” (Ieremia 46:19) E tera iho â tei tupu. Te na ô ra te buka no nia ia Mose ei iriti ture, “e haapueraa huˈahuˈa rarahi o Memephi” e ua faaohipa te feia upootia no Arabia i te reira ei vahi iritiraa ofai. Te na ô atoa ra e “aita faahou e ofai i nia i te repo ereere o tera oire tahito rarahi.”—In the Steps of Moses the Lawgiver.

I te hamaniraa i te tii rarahi i pihai iho ia Memephi, e 12 metera to ˈna teitei, ua topa râ i teie nei

Hoê â ohipa tei tupu no No, pii-atoa-hia No-Amôna, e no to ˈna mau atua faufaa ore. E pu oire hoi o No i Aiphiti e e pu no te haamoriraa i te atua Amôna. Ua parau Iehova no tera oire: “I teie nei, e haapao vau ia Amôna . . . , ia Pharao, ia Aiphiti, i to ˈna mau atua. . . . E e tuu vau ia ratou . . . ia Nebukanesa te arii o Babulonia.” (Ieremia 46:25, 26) Mai tei tohuhia, ua haru te arii Babulonia ia Aiphiti e i te oire ruperupe o No-Amôna. I muri iho, ua tairi te arii Peresia o Cambyse II i tera oire i 525 hou te tau o Iesu. E ere faahou te oire i te mea ruperupe e ua riro roa mai ei haapueraa huˈahuˈa i te rima o to Roma. Oia mau, e ere te Bibilia mai te tahi atu mau buka no te mea mea papu roa ta ˈna mau parau tohu. E nehenehe ïa tatou e tiaturi i ta te Bibilia e tohu ra no nia i te a muri aˈe.

Te tiaturiraa papu

Na Mose i papai i te parau tohu matamua roa o te Bibilia, i te tau e faatere ai Aiphiti ei hau puai. b Ia au i te Genese 3:15, ua tohu te Atua e e haamau oia i te hoê “huaai” o te haaperehu ia Satani e to ˈna “huaai,” oia hoi te feia tei pee i te mau huru raveraa ino a Satani. (Ioane 8:44; Ioane 1, 3:8) Te “huaai” matamua o te Atua, o Iesu Mesia ïa.—Luka 2:9-14.

Na te Mesia e faatere i te fenua taatoa. E faaore roa o ˈna i te ino e te mau faatereraa taata haavî. Aita faahou te taata e “faatere . . . i te taata no to ˈna iho ati.” (Koheleta 8:9) Hau atu, mai ia Iosua i to ˈna paariraa, tei aratai ia Iseraela i te fenua tǎpǔhia, e aratai papu Iesu i “te hoê nahoa rahi” taata e mǎtaˈu ra i te Atua i te hoê fenua tǎpǔhia maitai aˈe, oia hoi te fenua faarirohia ei paradaiso.—Apokalupo 7:9, 10, 14, 17; Luka 23:43.

Te haamanaˈo ra tera tiaturiraa i te tahi atu parau tohu faahitihia i te tau o to Aiphiti i tahito ra. I roto i te Ioba 33:24, 25, te tohuhia ra e e faaora te Atua i te taata i te “apoo,” aore ra te pohe, na roto i te tia-faahou-raa. Papu, te vai ra o te ora mai i te haamouraa o te feia ino. E faatia-atoa-hia e mirioni taata tei pohe no te ora e a muri noa ˈtu i nia i te fenua faarirohia ei Paradaiso. (Ohipa 24:15) Te na ô ra te Apokalupo 21:3, 4: “Tei te huitaata ra te tiahapa o te Atua. . . . E tamǎrô oia i te mau roimata atoa o to ratou mata. E ore roa te pohe, e ore atoa te oto e te auê e te mauiui.”

Mea papu roa te Bibilia i te pae o te aamu e te parau tohu. E haapapuhia te reira i roto i to muri nei tumu parau o teie anairaa. E tuatapapahia râ no nia ia Asura i tahito, te hau puai tei mono ia Aiphiti.

a Mai te peu aita ta oe e Bibilia, e nehenehe oe e haere i nia i te reni natirara www.isa4310.com, no te hiˈopoa i te mau irava. E ite ïa oe i te tumu parau “Taio i te Bibilia i nia i te natirara.”

b Ua faahiti te Atua i te parau tohu o te Genese 3:15 i te ô i Edene e na Mose i papai i te reira i muri iho.