Etal ñan katak ko ilo bok in

Etal ñan laajrak in katak ko

Unin Ebin an Armij ro Jela Etan Anij

Unin Ebin an Armij ro Jela Etan Anij

Unin Ebin an Armij ro Jela Etan Anij

EOR juõn eo ekõnan bõpraik yuk bwe kwon jab jela kin ãt eo etan Anij im ejaak juõn kõtan ebak iben. Wõn dri jumae in enana? Baibel eo ej kemelele: “Anij in lõl in e ar kabilo lemnok an ro re jab tõmak.” Iroij eo an jukjuk im ber in enana ej Setan Devil eo. Ekõnan bwe kwon berwõt ilo marok bwe buruõm en jab romak kin “maram in jela aibujuij an Anij.” Setan ejjab kõnan bwe kwon jela kajen Jeova. Ewi wãwen an Setan telbiloik lemnok ko an armij ro?​—2 Dri Korint 4:​4-6.

Setan ej kajerbal kabuñ ko rewan ñõn bõpraik armij ro bwe ren jab jela kajen Anij. Ñõn wanjoñok, dri Ju ro ilo ien ko etto rar kãlet ñõn jab lore Jeje ko Rekwojarjar kin air lor mõnit eo an armij ñõn jab kajerbal etan Anij. Ilo ebeben eo kein kajuõn, kar jiroñ dri konono ro an dri Ju ro bwe ren jab kajerbale etan Anij elañe ej walok ilo Jeje ko Rekwojarjar, ak ren kajerbale nan in ʼAdho·naiʹ, im ej melelen “Iroij.” Kin men in, elõñ ian armij ro rar jab maroñ ejaake juõn jimjera ebak iben Anij, im rar jab maroñ bõk jerammõn ko rej itok jen air drebij juõn kõtan ebak iben. Ak ta kin Jisõs? Ta lemnok eo an kin ãt eo etan Anij?

Jisõs im Dri Kalor ro An Rar Kwalok kin Etan Anij

Ke Jisõs ear jar ñõn Jemen, ear ba: “I ar kwalok etõm . . . im I naj kwalok e.” (Jon 17:26) Ejelok berre bwe ke Jisõs ear konono ak kemelele jen Jeje ko ilo Kajin Hibru, ear kajerbale ãt in eaurõk etan Anij. Jisõs ear kajerbale etan Anij aolep ien einwõt kar dri kanan ro mokta jen e. Elañe ear or dri Ju ro im rar jab kajerbale etan Anij ilo tõre kein an Jisõs, ejelok berre bwe eban kar lore mõnit in air. Ear koweik dri tel in kabuñ eo an dri Ju ro kin air ‘kejekdron nan ko an Anij im lor katak ko air make.’​—Matu 15:6, UBS.

Dri kalor ro retiljek an Jisõs rar wõnmanlok wõt im kajededlok etan Anij elikin an kar Jisõs mij im jerkakbiji. (Lale box eo “Dri Kristian ro Jinoin Rar Ke Kajerbal Etan Anij?”) Ilo kar Pentekost eo ilo yiõ eo 33, ilo ran eo ear jutõk congregation eo an dri Kristian ro, dri jilik Piter ear kennan ñõn dri Ju ro im ro rar oktõk ñõn kabuñ eo an dri Ju ro: “Jabrewõt eo e naj jar ilo etan Iroij e naj mour.” (Jerbal 2:​21) Dri Kristian ro jinoin rar jibõñ elõñ armij ro jen elõñ ailiñ ko bwe ren jela kajen Jeova. Eñin unin dri kalor Jemes ear ba nan kein ilo juõn kwelok an dri jilik ro im eman ro reridto ilo Jerusalem: “Anij [ear] ilok mokta ñõn iben dri ailiñ ko, bwe En bõk armij jen ir kin etan.”​—Jerbal 15:14.

Meñe eindrein, eo ej kijirãte ãt eo etan Anij ear jab ebwer. Ke ear mij aolep dri jilik ro, Setan ear mõkõj im kõmõn bwe en lõñ jumae iloan congregation ko. (Matu 13:38, 39; 2 Piter 2:1) Ñõn wanjoñok, dri jeje eo me ej ba bwe e dri Kristian etan Justin Martyr ear lotak elikin an kar Jon, dri jilik eo eliktata mij. Bõtab, lein ear eliji ilo jeje ko an bwe Eo Ej Letok men otemjej ej “juõn Anij ejelok emaroñ lukkun jime an ba etan.”

Ke dri Kristian ro rewan rar kõmõn air ukok in Jeje ko Rekwojarjar ilo kajin Grik, rar joloke ãt eo etan Jeova jen jeje ko im kajerbale nan in Kyʹri·os, juõn nan in Grik im ej melelen “Iroij.” Men in ear bareinwõt walok ilo Jeje ko ilo kajin Hibru. Rar jab kajerbale etan Anij ilo ien air riit ilobwilij, im dri tel in kabuñ eo an dri Ju ro rar joloke ãt eo ekwojarjar ilo Jeje ko air im kajerbale nan in ʼAdho·naiʹ elõñlok jen 130 alen. Ke Jerome ear ukot Baibel eo ñõn kajin Latin im etan Vulgate ilo kar yiõ eo 405, ear bareinwõt joloke ãt eo etan Anij ilo ukok in.

Armij ro Ranin Rej Kate Ir ñõn Jolok Etan Anij

Ranin, dri meletlet ro rej katak kin Baibel eo rejela bwe etan Anij ej walok elõñlok jen 7,000 alen ilo Baibel eo. Ukok in Baibel ko einwõt ukok ko an kabuñ in Catholic etan Jerusalem Bible, im La Biblia Latinoamérica ilo kajin Spanish, im bareinwõt ukok eo etan Reina Valera ilo kajin Spanish, rej aolep kajerbale ãt eo etan Anij, Jeova. Jet ukok in Baibel ko rej kajerbale ãt in “Yahweh.”

Elõñ kabuñ ko rej kõllã wõnan dri ukok ro ñõn ukot Baibel ko air, ak ekaburomõjmõj bwe rej iun rein ñõn jolok etan Anij jen ukok in Baibel ko air. Ñõn wanjoñok, ilo juõn letter ñõn dri tel in kabuñ ko an Catholic kar je ilo Juun 29, 2008, ro reutiej ilo kabuñ in, rar je: “Iomin yiõ ko lok, elõñ rar jino kajerbale ãt eo etan Anij eo an Israel.” Letter in ear kajju im kwalok nan kein: “Ãt eo etan Anij . . . ejelok en kajerbale ak kwaloke.” Bareinwõt, “elañe naj ukot Baibel eo ñõn elõñ kajin ko, . . . jab kajerbale tetragrammaton [YHWH] ak kajerbale nan kein Adonai/Kyrios: ‘Iroij.’ ” Elukkun alikar bwe reutiej rein ilo kabuñ in Catholic rej kajeoñ kabwijrõke armij ro jen air kajerbale etan Anij.

Ro ilo kabuñ in Protestant rejjab bareinwõt kwalok air koutiej ãt eo etan Anij, Jeova. Juõn dri konono ñõn ro rar ukote Baibel eo an Protestant me etan New International Version, eo ear walok ilo kajin Belle ilo kar yiõ eo 1978, ear ba: “Jeova ej juõn ãt ejej uan etan Anij, im ilo mol jen kar kajerbale. Bõtab, jar jolok 214 million dala im enaj kar ejelok tokjen ukok in elañe, ñõn wanjoñok, jen kar ukot Sam 23 einwõt in, ‘Yahweh ej aõ seperd.’ Elañe jen kar ukok ilo wãwen in, enaj kar ejelok tokjen, kinke ejelok rej kajerbale ãt in.”

Kobalok iben men in, elõñ kabuñ ko rar bõpraiki an armij ro ilo Latin Amerika jela etan Anij. Steven Voth, juõn dri kakabilek ñõn rolul eo etan United Bible Societies (UBS), ear je: “Juõn ian men ko elap an kabuñ ko ilo Latin Amerika bwok kake ej ikijen kajerbal ãt eo Jeova . . . Ekaitoktoklimo bwe elõñ kabuñ ko . . . rekõnan air ukok in Baibel eo etan Reina Valera jen kar yiõ eo 1960, bõtab ren jolok ãt in Jeova. Ijellokin, rekõnan likit ãt in Señor [Iroij].” Ekkar ñõn Steven Voth, ro ilo UBS rar mokta jab kõtõbrõk kajitõk in an kabuñ kein, bõtab tokelik rar ukote Baibel in ilo air “jolok nan eo Jeova.”

Ilo air jolok etan Anij jen Nan eo an im likit nan in “Iroij,” men in ej bõpraik ro rej riiti Baibel jen air jela kajen Anij. Wãwen in ej kõmõn bwe armij ren bwok. Ñõn wanjoñok, juõn armij im ej riiti Baibel eo emaroñ bin an jela elañe nan in “Iroij” ej jitõñlok ñõn Jeova ak eo Nejin, Jisõs. Ñõn kemelele, ilo buk in Sam 110:1 nan kein rej walok einwõt in : “Jeova e ar ba ñõn aõ Iroij [Jisõs, ke kar kejerkakbijeik e], Kwon jijõt i anbijmaroñiõ.” Bõtab ke Piter ear eliji nan kein an Devid, elõñ ukok ko ekoba ukok ko ilo kajin Majõl, rar ukot nan kein einwõt in: “Iroij e ar ba ñõn aõ Iroij.” (Jerbal 2:34) Kobalok iben men in, ilo katak eo ear je etan “Yahweh im Anij eo an Dri Kristian,” David Clines ear ba: “Juõn ian un ko unin an dri Kristian ro jab jela kin Yahweh ej kinke elap air kar lemnok wõt kin Kraist.” Kin men in, ebin an elõñ armij ro reniknik ilo kabuñ ko air jela bwe Anij eo emol me Jisõs ear jitõñlok ñõn e ilo jar ko an ej eo jemaroñ druaklok ñõn e im etan ej Jeova.

Setan elap an kate ñõn telbiloik lemnok ko an armij ro kin Anij. Mekarta, kwomaroñ jela kajen Jeova im ejaake juõn jimjera ebak iben.

Kwomaroñ Jela Kajen Jeova

Ejelok berre, Setan ej kate e ñõn jolok etan Anij, im ilo meletlet ej kajerbal kabuñ ko rewan ñõn kõmõne men in. Bõtab, ilo mol ejelok juõn ilo lõñ im ion lõl ekajurlok im emaroñ kabwijrõk Iroij eo Ekajur Potata, Jeova, jen an kabuñbuñlok ãt eo etan ñõn ro rekõnan jela mol eo kin e im karõk eo an ñõn armij ro retiljek.

Dri Kennan ro an Jeova renaj mõnõnõ in katak Baibel ibõm ñõn jiboñ yuk jela ewi wãwen kwomaroñ druaklok ñõn Anij. Rej lor joñok eo an Jisõs, ke ear ba ñõn Anij: “I ar kwalok etõm ñõn ir.” (Jon 17:26) Ilo am etale eon ko rej kwalok kin jerbal ko rekajjo jen dron Jeova ear kõmõni ñõn an armij ro bõk tokjeir, kwonaj maroñ lo elõñ ian karkar ko remõn karkarin.

Armij eo etiljek, Job, ear lõñliñ kin juõn jimjera ebak iben Anij, im kwe bareinwõt kwomaroñ ebake e. (Job 29:4, UBS) Kwomaroñ jela kajen Anij ikijen am bõk jelalokjen eo ilo Nan eo an. Jelalokjen in enaj kakajur tõmak eo am bwe Jeova enaj emakõt ekkar ñõn ta eo ear ba kin melelen ãt eo etan, “Ña Eo, Ña E.” (Exodus 3:14) Ukok eo an Rotherham ej ukote eon in ilo wãwen in: “I Naj Erom jabrewõt me eo ikõnan erom.” Inem ejelok berre bwe enaj kajejit kitien aolep kalimur ko an ñõn armij otemjej.

[Box/Pija ko ilo peij 6]

Dri Kristian ro Jinoin Rar Ke Kajerbale Etan Anij?

Ilo ran ko an dri jilik ro an Jisõs ilo kar ebeben eo kein kajuõn, ear jutõk elõñ congregation ko an dri Kristian ro ilo elõñ ailiñ ko. Ro uan congregation kein rekin koba iben dron im katak kin Jeje ko Rekwojarjar. Ear ke ber ãt eo etan Anij ilo copy in Jeje ko Rekwojarjar an dri Kristian rein?

Kinke kajin Grik ear kajin eo im enañin aolep armij rar kajerbale, elõñ congregation ko rar kajerbale ukok in Baibel eo ilo kajin Grik etan Septuagint. Ukok in kar ukote jen Jeje ko Rekwojarjar ilo kajin Hibru im ear rerelok ilo kar ebeben eo kein karuo. Jet dri meletlet ro rej ba bwe jen kar ien eo im kar ukot Baibel in ñõn kajin Grik, rar jab kajerbale etan Anij, ak rar kajerbale title in Kyʹri·os, melelen “Iroij” ilo kajin Grik. Bõtab kein kamol ko rej kwalok bwe men in ejjab mol.

Buk limlim kein ilo pija kein rej mõtõn ukok in Grik eo etan Septuagint jen kar ebeben eo kein kajuõn. Rej kwalok ilo alikar kin ãt eo etan Jeova, im rej walok ilo letter ko emen ilo kajin Hibru יהוה (YHWH). Rej naetan letter kein emen Tetragrammaton. Juõn dri kaki in kajin Hibru im kin Kabuñ etan George Howard jen University eo ilo Georgia ilo Amerika, ear ba: “Eor jilu ukok ko jen Septuagint mokta jen kar ukok ko an dri Kristian. Ilo aolep ukok kein rar jab jolok letter kein YHWH im kajerbale kyrios. Jemaroñ ba bwe ear juõn mõnit an dri Ju ro jen kar jinoin ñõn je ãt eo ekwojarjar etan Anij . . . bareinwõt ilo ukok ko ilo kajin Grik.”​—Biblical Archaeology Review.

Dri jilik im dri kalor ro an Jisõs rar ke kajerbal etan Anij ilo kar jeje ko air? Dri kaki Howard ej ba: “Ke ear walok etan Anij ilo kar Septuagint eo ak Baibel eo ilo kajin Grik im congregation ko rar kajerbali, ejelok berre bwe dri jeje ro jen buk in Matu ñõn Reveles̃õn rar kajerbale etan Anij ilo kar jeje ko air.”

Kin men in, jemaroñ ba bwe dri Kristian ro jinoin rar maroñ konono kin etan Anij ilo ukok ko air ilo kajin Hibru im bareinwõt ilo kajin Grik.

[Etan eo ej kõmman]

All photos: Société Royale de Papyrologie du Caire

[Pija ilo peij 4, 5]

Jet jeje ko jen buk in aiseia ilo buk limlim ko jen lomalo in mij, im rej kwalok ãt eo etan anij me emwij kakõleiki ijin

[Etan eo ej kõmman]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem

[Pija ilo peij 7]

Kabuñ ko rej jolok ãt eo etan Anij ilo Baibel eo kin air lor mõnit eo an dri Ju ro im bareinwõt kin air kõnan kõmõn jããn

[Pija ilo peij 8]

Jisõs ear likit juõn joñok bwe jen kwalok kin ãt eo etan Anij