ẸKEKỤT n̄kpọuto emi ke December 1922, ke ini Ivané Javakhishvili, ataifiọk eyen Georgia okosụk anamde ndụn̄ọde ke nte ẹketọn̄ọde mme abisi Georgia. Enye ama edikụt n̄wedibet mme Jew emi ẹkotde Talmud Jerusalem. Nte enye okosụk odụn̄ọrede n̄wedibet oro, enye ama okụt ndusụk abisi usem Georgia oro ẹkesọhide ẹfep ẹfiak ẹwet usem Hebrew. *

Se ẹkewetde ke usem Georgia ke n̄wedibet mme Jew emi ekedi ndusụk itie ke n̄wed Jeremiah, ndien ẹkewet enye ke n̄kpọ nte isua 1,600 emi ẹkebede. Mbemiso ẹkekụtde n̄wed emi, mbịghi-n̄kan Bible usem Georgia emi ẹkenyenede ekedi enye emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte isua 1,200 emi ẹkebede. Ekem ẹma ẹkụt mme n̄wed Bible en̄wen emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte isua 1,600 emi ẹkebede m̀mê ebịghide akan oro. Kere nte ekpetiede fi ke idem ndikụt mme n̄wed Bible oro ẹkewetde ke isua ikie ifan̄ ẹma ẹkebe tọn̄ọ Jesus ye mme apostle esie ẹkekpan̄a!

Anie akakabade Bible emi? Ndi owo kiet okonyụn̄ etie akabade, m̀mê ediwak owo ẹkedian ubọk ẹkabade? Owo idiọn̄ọke kan̄a. Edide owo kiet m̀mê ediwak owo ẹkekabade, se idiọn̄ọde edi nte ke ẹma ẹkabade ndusụk n̄wed Bible ẹsịn ke usem Georgia ke n̄kpọ nte isua 1,700 emi ẹkebede ye nte ke mbon Georgia ẹma ẹkeme ndikot Ikọ Abasi ke usem emana mmọ ọtọn̄ọde ke ini oro.

N̄wed emi ẹkotde The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, emi etiede nte ẹkewet ke n̄kpọ nte isua 1,600 emi ẹkebede, owụt nte mbon Georgia ẹkediọn̄ọde Bible. Andiwet n̄wed emi ama ada se idude ke Psalm, mme Gospel, ye mme itie en̄wen ke Bible ewet n̄kpọ mmọn̄eyet emi ọkọwọrọde Shushanik Ọbọn̄an̄wan. Varsken ebe esie ekedi andikara Kartli ke Georgia, emi ekesịnede ke idak ọbọn̄ Persia. Ewet n̄wed emi ọdọhọ ke Varsken ama ọkpọn̄ Ido Ukpono Christ aka Ido Ukpono mbon  Persia man enem ọbọn̄ Persia esịt, onyụn̄ ọdọhọ n̄wan esie etiene imọ. N̄wan esie ikenyịmeke, edi ada Ikọ Abasi ọdọn̄ idem esịt tutu esịm usen emi ẹwotde enye.

Owo iketreke ndikabade m̀mê ndifiak nsion̄o Bible n̄wet ke usem Georgia ọtọn̄ọde ke isua 1,600 emi ẹkebede tutu esịm emi. Nte Bible usem Georgia awakde eketre anam idiọn̄ọ nte mme akabade n̄wed ye mme andision̄o n̄wed ẹkesịnde ifịk ẹnam utom. Ẹyak ifiak idụn̄ọde n̄kpọ iba ke mbụk emi ise—oro edi, nte ẹkekabarede ye nte ẹkefiakde ẹmịn̄ Bible emi.

“Ami Giorgi, ekpri mọn̄k nnen̄ede ntịn̄ enyịn n̄kabade n̄wed Psalm emi ke usem Greek nsịn ke usem Georgia.” Giorgi Mtatsmindeli, eyen Georgia emi ekedide mọn̄k okonyụn̄ odude ke n̄kpọ nte isua 1,000 emi ẹkebede eketịn̄ ikọ emi. Ntak emi akanade ẹfiak ẹkabade Bible en̄wen ke ini edide Bible ama ododu ke usem Georgia ke ediwak isua ikie?

Bible usem Georgia emi okodude ini oro ikawakke aba ke n̄kpọ nte isua 1,000 emi ẹkebede. Ndusụk n̄wed Bible ẹma ẹsop ofụri ofụri. Ukpụhọde ama onyụn̄ odu ke nte ẹkesemde usem Georgia, ntre nte ẹkewetde Bible eset oro ikan̄wan̄ake mme owo. Kpa ye oro ediwak mme akabade n̄wed ẹkeyomde ndifiak n̄kabade Bible ke usem Georgia, Giorgi akanam utom akan kpukpru mmọ. Enye ama emen Bible usem Georgia emi okodude odomo ye mme Bible usem Greek emi ẹkedude, akabade mme itie emi mîkesịneke, ndusụk ini enye ekenyene ndikabade ofụri n̄wed. Enye ekesinam utom ufọkabasi esie uwemeyo, ndien ada okoneyo akabade Bible.

Ephrem Mtsire emi okonyụn̄ odude uwem ini oro ama ewet se idin̄wamde mme akabade n̄wed ke ini iso ẹkabade n̄wed ọfọn. Enye ama ewet nte ẹkpekabarede n̄wed ata nnennen nnennen ke usem kiet ẹsịn ke usem en̄wen nte ẹsinyụn̄ ẹtịn̄de ikọ ke usem oro. Enye ama ọtọn̄ọ ndiwet ikọ idakisọn̄ ye mme itien̄wed oro ẹtịn̄de ukem n̄kpọ ke ufọt page Bible usem Georgia. Ephrem ama afiak akabade ediwak n̄wed Bible. Se Giorgi ye Ephrem ẹkenamde ama enen̄ede an̄wam mme owo ndikabade Bible ọfọn.

Ke n̄kpọ nte isua 100 oro ẹketienede, ẹma ẹmịn̄ ediwak n̄wed ke usem Georgia. Ẹma ẹsiak ikpọ ufọkn̄wed ke mme obio nte Gelati ye Ikalto. Ata ediwak ntaifiọk ẹnịm ke kiet ke otu nditọ ufọkn̄wed Gelati m̀mê Ikalto akakabade Bible oro ẹkotde Bible Gelati, emi odude idahaemi ke Georgian National Centre of Manuscripts.

 Didie ke mbon Georgia ẹkeda Bible emi? Ke isua 900 emi ẹkebede, Shota Rustaveli, ewetuto eyen Georgia ama ewet uto emi ekenen̄erede otụk mbon Georgia ke ata ediwak isua tutu ẹtọn̄ọ ndikot enye udiana Bible Georgia. Ataifiọk Georgia oro, K. Kekelidze ọdọhọ ke edide ewetuto emi akada uto esie oto Bible m̀mê ikadaha, “ndusụk ikọ emi enye ekewetde ẹdi ata ukem ukem se idude ke Bible.” Uto esie ọwọrọ etop etieti, onyụn̄ awak nditịn̄ mban̄a nte ẹkpedide ata ufan, nte ẹkpetatde ubọk, nte ẹkpekponode iban, ye nte ẹkpekamade isenowo. Ntem ke mbon Georgia ẹda se Bible ekpepde ẹdu uwem ke ediwak isua idahaemi.

Ama enen̄ede ọdọn̄ mbọn̄ Georgia ndinam ẹmịn̄ Bible ke n̄kpọ nte isua 300 emi ẹkebede. Emi akanam Edidem Vakhtang VI ọbọp itie umịn̄n̄wed ke Tbilisi. Edi owo ikekemeke ndimịn̄ Bible ini oro. Ke nditịm ntịn̄, owo ikekwe Bible usem Georgia aba. Se ẹkekụtde ẹkedi n̄wed ifan̄ emi mîkekemke, ndien mme ikọ emi ẹkenyụn̄ ẹdade ẹwet mmọ ẹkedi ata ikọ eset. Ẹma ẹdọhọ Sulkhan-Saba Orbeliani, ataifiọk usem Georgia, afiak akabade Bible emi.

Orbeliani ama esịn ifịk anam utom emi. Sia enye ọkọdiọn̄ọde ediwak usem, esịnede Greek ye Latin, enye ama esikot Bible ke usem en̄wen ọkọrọ ye usem Georgia eset oro. Edi Ufọkabasi Orthodox ke Georgia ikamaha nte enye ekesinamde n̄kpọ ke esịt akpanikọ. Ikpọ owo ufọkabasi ẹma ẹdori enye ikọ ẹte ke enye oyom iduọ ufọkabasi, ẹnyụn̄ ẹnam edidem ọdọhọ enye etre ndikabade Bible. Ndusụk n̄wed Georgia ẹdọhọ ke ikpọ owo ufọkabasi ẹma ẹnam enye ọfọp Bible oro enye akadade ediwak isua akabade.

Edi Bible emi kiet, emi ẹdiọn̄ọde nte Bible Saba ama osụk ọbọhọ. Bible emi esịne n̄kpọ emi Orbeliani ekewetde ke ubọk esie. Ndusụk owo idiọn̄ọke m̀mê Bible emi ke ikpọ owo ufọkabasi ẹkefọp. Edi ẹdiọn̄ọ ke enye ekewet ikọ emi ẹdude ke utịt utịt Bible emi.

Kpa ye ofụri afanikọn̄ emi, mbọn̄ Georgia ini oro ẹkesụk ẹyoyom ẹmịn̄ Bible. Ẹma ẹmịn̄ ndusụk n̄wed Bible ke 1705 esịm 1711. Bakari ye Vakhushti emi ẹkedide mbọn̄ Georgia ẹma ẹkụt ẹte ke ẹmịn̄ ofụri Bible ndien ke 1743. N̄kpọuto emi ikedịbeke aba.