1. Ewe mbono ikọt Abasi ke iyom ndineme mban̄a, ndien nso mbụme ke emi anam ẹbụp?

“ẸDAHA ẹda ẹtoro Jehovah Abasi mbufo ke nsinsi nsinsi.” Ikọ emi esịnde udọn̄ ọnọ owo mi ke ẹkeda ẹkot ikọt Abasi ke eset ẹte ẹdi ẹdibọn̄ akam. Akam emi edi kiet ke otu akam emi ọniọn̄de akan ke Bible. (Neh. 9:4, 5) Ẹkenịm mbono emi ke Jerusalem ke ọyọhọ usen 24 ke ọyọhọ ọfiọn̄ mme Jew itiaba emi ẹkotde Tishri ke isua 455 M.E.N. Nte inemede iban̄a mme n̄kpọ emi ẹketịbede mbemiso akpan usen emi, bụp idemfo ete: ‘Nso ke nditọ Levi ẹkesinam kpukpru usen usọrọ emi, emi akanamde mbono oro okụt unen ntre? Nso en̄wen ke ikeme ndikpep nto akam emi ẹkenen̄erede ẹtịm idem ẹnọ mi?’—Ps. 141:2.

2. Nso eti uwụtn̄kpọ ke nditọ Israel ẹkenịm ẹnọ nnyịn ke mbono emi mmọ ẹkedụkde ke ẹma ẹkefiak ẹbọp ibibene Jerusalem?

² Ọfiọn̄ kiet mbemiso ẹkenịmde mbono emi, mme Jew ẹma ẹfiak ẹbọp ibibene Jerusalem. (Neh. 6:15) Ikọt Abasi ẹkeda usen 52 kpọt ẹbọp ibibene emi, ekem mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndinam n̄kpọ man ẹnen̄ede ẹkpere Abasi. Ntem, ke akpa usen ke ọfiọn̄ Tishri, mmọ ẹma ẹsop idem ke an̄wa obio man ẹkpan̄ utọn̄ ẹkop nte Ezra ye nditọ Levi eken ẹkotde ẹnyụn̄ ẹnamde Ibet Abasi an̄wan̄a. Ofụri owo ke ubon, esịnede “kpukpru owo emi ẹfiọkde n̄kpọ ekem ndikpan̄ utọn̄” ẹma ẹdada ẹkpan̄ utọn̄ “ọtọn̄ọde ke usiere tutu esịm ufọt uwemeyo.” Nso eti uwụtn̄kpọ ke mmọ ẹkenịm ntem ẹnọ nnyịn emi isidụkde mbono esop ke nti Ufọkmbono Obio Ubọn̄! Edi, ndi emesitie ke mbono esop ekere mme n̄kpọ emi mîdịghe akpan n̄kpọ? Edieke edide ntre, fiak kere ban̄a uwụtn̄kpọ nditọ Israel emi  ẹkenen̄erede ẹkpan̄ utọn̄ ẹnyụn̄ ẹkerede se mmọ ẹkekopde tutu mmọ ẹtua ke ntak emi idụt mmọ mîkenịmke Ibet Abasi.—Neh. 8:1-9.

3. Ewe item ke nditọ Israel ẹkekop?

³ Edi idịghe ini uyarade idiọkn̄kpọ an̄wan̄wa ekedi emi. Ekedi usen usọrọ, ndien Jehovah okoyom ikọt esie ẹkop idatesịt. (Num. 29:1) Ntre, Nehemiah ama ọdọhọ mme owo ete: “Ẹka, ẹkedia se inyenede isek ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄ se inịn̄ede, ẹnyụn̄ ẹnọ enọ ẹsọk enye emi mîketịmke n̄kpọ inọ idemesie; koro mfịn emi edide edisana usen ọnọ Ọbọn̄ nnyịn, mbufo ẹkûfụhọ koro idatesịt Jehovah edide odudu mbufo.” Mmọ ẹma ẹnam se ẹkedọhọde, ndien usen oro ama akabade usen “akwa idatesịt.”—Neh. 8:10-12.

4. (a) Nso ke mme ibuot ubon ke Israel ẹkenam? (b) Nso ke nditọ Levi ẹkenam kpukpru usen Usọrọ Mme Ataya emi?

⁴ Ke ndan̄nsiere, mme ibuot ubon ẹma ẹsop idem man ẹse nte idụt oro ẹkemede ndinen̄ede nnịm Ibet Abasi. Ke ini mmọ ẹkesụk ẹdụn̄ọrede N̄wed Abasi, mmọ ẹma ẹdikụt ke akpana ẹsinịm Usọrọ Mme Ataya ke ọyọhọ ọfiọn̄ itiaba, ọtọn̄ọde ke ọyọhọ usen 15 esịm ọyọhọ usen 22, ẹnyụn̄ ẹnịm edisana esop ke akpatre usen usọrọ oro. Ntre mmọ ẹma ẹtọn̄ọ nditịm idem nnọ usọrọ emi. Usọrọ oro ekenem akan ọfụri Usọrọ Mme Ataya emi ẹkesinịmde ọtọn̄ọde ke eyo Joshua; mme owo ẹma ẹnyụn̄ ẹkop “ata akwa idatesịt.” Akpan n̄kpọ kiet emi ẹkenamde ke usọrọ oro ekedi ndikot Ibet Abasi an̄wan̄wa “ke usen ke usen . . . ọtọn̄ọde ke akpa usen tutu esịm akpatre usen.”—Neh. 8:13-18.

5. Nso ke ikọt Abasi ẹkenam esisịt ini mbemiso nditọ Levi ẹkebọn̄de akam ẹnọ Jehovah ke ibuot mmọ?

⁵ Ke usen iba ẹbede, ini ama edikem ndien nditọ Israel ndiyarade idiọkn̄kpọ mmọ an̄wan̄wa ke ntak emi mmọ mîkenịmke Ibet Abasi. Emi ikedịghe usen usọrọ ndidia nnyụn̄ n̄n̄wọn̄ n̄kpọ. Utu ke oro, ikọt Abasi ẹma ẹtre udia ẹnyụn̄ ẹsịne ọfọn̄ ntuan̄a ndiwụt ke mmimọ idu ke ntuan̄a. N̄ko-n̄ko, ẹma ẹkot Ibet Abasi ẹnọ mmọ ke n̄kpọ nte hour ita ke usenubọk. Ke uwemeyo, mmọ ẹma “ẹyarade mme idiọkn̄kpọ mmọ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah Abasi mmọ.” Ekem nditọ Levi ẹma ẹbọn̄ akam oro mmọ ẹkenen̄erede ẹtịm idem ke ibuot kpukpru owo. —Neh. 9:1-4.

6. Nso ikan̄wam nditọ Levi ẹbọn̄ akam ofụri esịt, ndien nso ke emi ekpep nnyịn?

⁶ Nditọ Levi ndikot Ibet Abasi kpukpru ini akan̄wam mmọ ẹtịm idem ẹnọ akam ofụri esịt emi. Ntọn̄ọ ntọn̄ọ akam emi ekenen̄ede aban̄a mme utom ye edu Jehovah. Ndien ke oro ebede, mmọ ẹma ẹyarade mme idiọkn̄kpọ emi nditọ Israel ẹkenamde, ẹnyụn̄ ẹwụt ke mmọ ikodotke  se Abasi okpowụtde “uwak mbọm” esie. (Neh. 9:19, 27, 28, 31) Edieke itiede ikere se ikotde ke Ikọ Abasi kpukpru usen, oro edi, iyak se ikotde osụhọde odụk nnyịn esịt mbemiso ibọn̄de akam, iyenyene ekese nditịn̄ nnọ Jehovah, ndien akam nnyịn edidi ke ofụri esịt.—Ps. 1:1, 2.

7. Nso ke nditọ Levi ẹkeben̄e Abasi, ndien nso ke emi ekpep nnyịn?

⁷ Ẹkeben̄e n̄kpọ kiet kpọt ke akam emi. Eben̄e emi odu ke utịt utịt ufan̄ikọ 32, emi ọdọhọde ete: “Ndien, ke emi, O Abasi nnyịn, akwa ye ọkpọsọn̄ Abasi emi enyenede uten̄e, emi enịmde ediomi onyụn̄ owụtde ima-mfọnido, kûyak enyịn fo ese ofụri ukụt nnyịn, eke ndidem nnyịn, eke mbọn̄ nnyịn ye mme oku nnyịn ye mme prọfet nnyịn ye mme ete ete nnyịn ye eke ofụri ikọt fo toto ke usen ndidem Assyria tutu esịm mfịn emi, ke ekpri n̄kpọ.” Ntem, nditọ Levi oro ẹkpep nnyịn ndisitoro nnyụn̄ n̄kọm Jehovah kan̄a mbemiso iben̄ede enye n̄kpọ.

8, 9. (a) Didie ke nditọ Levi ẹketọn̄ọ akam mmọ ye nsụhọdeidem? (b) Ewe udịm iba ke nditọ Levi ẹketịn̄ ẹban̄a?

⁸ Kpa ye emi nditọ Levi ẹkenen̄erede ẹtịm idem ẹnọ akam emi, mmọ ẹma ẹsụhọde idem ẹnyụn̄ ẹkere ke idụhe nte ikọ mmimọ ekemede ndinọ Jehovah itoro oro odotde ye enye. Ntem, mmọ ẹketọn̄ọ akam mmọ ye ndikpe Abasi ubọk mban̄a ikọt esie ntem: “Yak mmọ ẹtoro ubọn̄ ubọn̄ enyịn̄ fo, emi okon̄de akan kpukpru ekọm ye itoro.”—Neh. 9:5.

⁹ Mmọ ẹma ẹka iso ẹte: “Afo ikpọn̄ edi Jehovah; afo akanam heaven, idem n̄kon̄n̄kan heaven, ye kpukpru mme udịm mmọ, isọn̄ ye kpukpru se idude ke esịt, mme inyan̄ ye kpukpru se idude mmọ ke esịt; ndien edi afo enịm kpukpru mmọ uwem; mme udịm enyọn̄ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ fi.” (Neh. 9:6) Mi, nditọ Levi ẹketịn̄ ẹban̄a ndyọ ndyọ n̄kpọ emi Jehovah Abasi okobotde. Enye okobot mme heaven ye “mme udịm mmọ,” oro edi, anana-ibat uyọ ntantaọfiọn̄. Enye n̄ko okobot mme utịbe utịbe n̄kpọ emi ẹdude ke ediye isọn̄ nnyịn, emi enyenede ndyọ ndyọ ukeme ndinam ediwak odu-uwem n̄kpọ ẹka iso ẹdu ẹnyụn̄ ẹtọt. Mmọ ẹma ẹtịn̄ n̄ko ẹban̄a “mme udịm enyọn̄,” oro edi, mme angel Abasi. (1 Ndi. 22:19; Job 38:4, 7) Mme angel ẹsisụhọde idem ẹnam uduak Abasi ke ndinam utom nnọ mme anana-mfọnmma owo “eke ẹdidade edinyan̄a ẹnyene.” (Heb. 1:14) Nso ata eti uwụtn̄kpọ ke mme angel ẹnịm ntem ẹnọ nnyịn nte idianade kiet inam n̄kpọ Jehovah nte udịmekọn̄ emi ẹtịmde ẹnọ ukpep!—1 Cor. 14:33, 40.

10. Nso ke ikpep ito nte Abasi akanamde n̄kpọ ye Abraham?

¹⁰ Ekem, mmọ ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a nte Jehovah akanamde n̄kpọ ye Abram, emi mîkobonke eyen tutu esịm isua 99, sia Sarai  an̄wan esie ekedide ada. Ini oro ke Jehovah okokpụhọ enye enyịn̄ akabade okot Abraham, emi ọwọrọde “ete ediwak idụt.” (Gen. 17:1-6, 15, 16) Abasi ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ enye ete ke mfri esie ẹyeda isọn̄ Canaan ẹnyene. Mme owo ẹsiwak ndifre mban̄a se mmọ ẹken̄wọn̄ọde, edi Jehovah isifreke. Ntem nditọ Levi ẹkedọhọ ẹte: “Afo edi Jehovah kpa ata Abasi, emi ekemekde Abram okonyụn̄ adade enye ọwọrọ ke Ur mbon Chaldea onyụn̄ osiode enye enyịn̄ Abraham. Ndien afo ama okụt ke enye anam akpanikọ ke esịt esie ke iso fo; mmọdo afo akanamde ediomi ye enye ndinọ enye isọn̄ mbon Canaan, . . . ndida enye nnọ mfri esie; afo omonyụn̄ anam ikọ fo, koro afo edide edinen.” (Neh. 9:7, 8) Nnyịn ikpakam ikpebe edinen Abasi nnyịn ke ndisịn ukeme nnam se ikọn̄wọn̄ọde.—Matt. 5:37.

11, 12. Nso ke enyịn̄ Jehovah ọwọrọ, ndien didie ke enye okowụt emi ke nte enye akanamde n̄kpọ ye nditọ Abraham?

¹¹ Jehovah ọwọrọ “Enye Anam Akabade Edi,” ndien emi owụt ke Abasi esika iso anam n̄kpọ tutu osu un̄wọn̄ọ esie. Imokụt emi ke nte Abasi akanamde n̄kpọ ye nditọ Abraham ke ini mmọ ẹkedide ifịn ke Egypt. Eketie nte ke mmọ idikemeke ndiwọrọ ufụn n̄kodụn̄ ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Edi Abasi ama aka iso anam n̄kpọ tutu osu un̄wọn̄ọ esie man owụt ke san̄asan̄a enyịn̄ emi, Jehovah, odot ye imọ.

¹² Kop se nditọ Levi ẹketịn̄de mi ẹban̄a Jehovah ke akam oro: “Afo ama okụt ukụt mme ete ete nnyịn ke Egypt, onyụn̄ okop eseme mmọ ke Ididuot Inyan̄. Ndien afo ọnọ Pharaoh ye kpukpru mme asan̄autom esie ye kpukpru mbio obio esie idiọn̄ọ ye mme utịben̄kpọ, koro afo ọkọfiọkde ke mmọ ẹma ẹmiom mmọ; ndien afo anam enyịn̄ ọnọ idemfo, kpa nte edide mfịn emi. Ndien afo ama abahade inyan̄ ke iso mmọ, man mmọ ẹsan̄a ke edisat isọn̄ ẹbe ke ufọt inyan̄; afo ama onyụn̄ emen mme andibịne mmọ ọduọk ke udem nte itiat ke akamba mmọn̄.” Ekem mmọ ẹma ẹtịn̄ mme n̄kpọ en̄wen emi Jehovah akanamde ọnọ ikọt esie ẹte: “Afo [ama] onyụn̄ anam mmọ ẹkan mme andidụn̄ isọn̄ oro, kpa mbon Canaan . . . Ndien mmọ ẹda mme obio ibibene ye isọn̄ emi enyenede isek ye mme ufọk emi ẹyọhọde ye kpukpru nti n̄kpọ ẹnyene, ye mme obube udọn̄ mmọn̄ emi ẹketịbide ye mme in̄wan̄ vine ye mme in̄wan̄ olive ye mme eto emi ẹnọde udia barasuene, mmọ ẹnyụn̄ ẹdia ẹyụhọ, ẹkponi ẹnyụn̄ ẹnem idemmọ esịt ke akwa mfọn fo.”—Neh. 9:9-11, 24, 25.

13. (a) Nso ke Jehovah akanam ọnọ nditọ Israel esisịt ini ke mmọ ẹma ẹkekpọn̄ Egypt? (b) Nso ke mmọ ẹkenam nte ini akakade?

¹³ Enyene ediwak n̄kpọ en̄wen emi Abasi akakade iso anam man uduak esie okposu. Ke uwụtn̄kpọ, esisịt ini ke nditọ Israel ẹma ẹkekpọn̄ Egypt, Jehovah ama ọnọ mmọ Ibet onyụn̄ ekpep mmọ nte ẹkpetuakde ibuot ẹnọ imọ. Nditọ Levi ẹma ẹtịn̄ ke akam mmọ ẹte ke Abasi “ama osụhọde edi Obot Sinai onyụn̄ etie ke heaven etịn̄ ikọ ye mmọ onyụn̄ ọnọ mmọ ndinen ubiereikpe ye ibet akpanikọ, ye nti edumbet ye mme ewụhọ.” (Neh. 9:13) Jehovah ama odomo ndikpep ikọt esie n̄kpọ man mmọ ẹdot ndikere edisana enyịn̄ esie nte mbon emi ẹdidụn̄de ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, edi mmọ ikokopke item Jehovah ibịghi.—Kot Nehemiah 9:16-18.

14, 15. (a) Didie ke Jehovah akatua mme anana-mfọnmma ikọt esie mbọm? (b) Nso ke nnyịn ikpep ito nte Abasi akanamde n̄kpọ ye edimek ikọt esie?

¹⁴ Nditọ Levi ẹma ẹtịn̄ idiọkn̄kpọ iba emi nditọ Israel ẹkenamde esisịt ini ke mmọ ẹma ẹken̄wọn̄ọ ndinịm Ibet Abasi ke Obot Sinai. Ama odot Abasi ndikpakayak mmọ ẹyo ẹkpan̄a. Edi nditọ Levi ẹma  ẹtoro Jehovah ke akam oro ẹte: “Afo ke uwak mbọm fo ukukpọn̄ke mmọ ke wilderness. . . . Afo ọnọ mmọ udia ke isua aba . . . Mmọ ikananake n̄kpọ ndomokiet. Ọfọn̄ mmọ ikatahake, ikpat ikonyụn̄ ifụtke mmọ.” (Neh. 9:19, 21) Mfịn, Jehovah ọnọ nnyịn n̄ko kpukpru se iyomde man ika iso inam n̄kpọ inọ enye. Akpakam nnyịn itiehe nte ediwak tọsịn nditọ Israel emi ẹkekpan̄ade ke wilderness ke ntak nsọn̄ibuot ye unana mbuọtidem. Ke nditịm ntịn̄, ẹkewet mme n̄kpọ emi “ndida ndụri nnyịn utọn̄, kpa nnyịn emi idude ke utịt editịm n̄kpọ emi.”—1 Cor. 10:1-11.

¹⁵ Edi ke nditọ Israel ẹma ẹkedụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndikpono mme nsunsu abasi mbon Canaan. Jehovah ama ayak mme idụt emi ẹkekande edimek ikọt esie ẹkụk ẹfịk mmọ. Ke ini mmọ ẹkekabarede esịt, Jehovah ama efen ọnọ mmọ onyụn̄ anyan̄a mmọ osio ke ubọk mme asua mmọ. Ama esitịbe ntem “ediwak ini.” (Kot Nehemiah 9:26-28, 31.) Nditọ Levi ẹma ẹdọhọ ẹte: “Afo ama enyene ime ye mmọ ke ediwak isua onyụn̄ ada spirit fo asua ọnọ mmọ ebe ke mme prọfet fo, ndien mmọ inọhọ utọn̄. Ke akpatre, afo ayak mmọ esịn ke ubọk mme idụt.”—Neh. 9:30.

16, 17. (a) Nso iketịbe inọ nditọ Israel ke ini mmọ ẹkefiakde ẹtọn̄ọ nsọn̄ibuot? (b) Nso ke nditọ Israel ẹketịn̄ ẹban̄a idemmọ, ndien nso ke mmọ ẹken̄wọn̄ọ ndinam?

¹⁶ Idem ke nditọ Israel ẹma ẹkenyọn̄ ntan̄mfep ẹdi, mmọ ẹkesụk ẹkaka iso ke ido nsọn̄ibuot mmọ. Nso iketịbe? Nditọ Levi ẹma ẹka iso ẹbọn̄ akam ẹte: “Sese! Nnyịn idi ifịn mfịn emi; ndien amaedi isọn̄ emi afo ọkọnọde mme ete ete nnyịn ete ẹdia mbun̄wụm ye nti n̄kpọ esie, sese! nnyịn idi ifịn ke esịt, ndien mbun̄wụm esie amawak ọnọ ndidem oro afo ayakde nnyịn esịn mmọ ke ubọk ke ntak mme idiọkn̄kpọ nnyịn, ndien . . . inyụn̄ idu ke akwa nnanenyịn.”—Neh. 9:36, 37.

¹⁷ Ndi ikọ mmọ ọkọwọrọ ke Abasi ama ọsọn̄ ido ye mmimọ ke ndikayak nnanenyịn esịm mmimọ? Iwọrọke ntre! Mmọ ẹketịn̄ ke akam oro ẹte: “Afo emenen ke kpukpru se isịmde nnyịn, koro afo anamde akpanikọ, nnyịn ikam inam se idiọkde.” (Neh. 9:33) Mmọ ẹkeda akam ofụri esịt mmọ ẹkeberi ke ndin̄wọn̄ọ ke ọtọn̄ọde ke ini oro, ke idụt mmimọ ẹyesinịm Ibet Abasi. (Kot Nehemiah 9:38; 10:29) Ntem, ẹma ẹwet n̄kpọ emi ẹnịm, ndien etubom mme Jew 84 ẹma ẹda ufịkn̄kpọ ẹfịk idiọn̄ọ.—Neh. 10:1-27.

18, 19. (a) Oyom inam nso man ibọhọ idụk obufa ererimbot Abasi? (b) Nso ke oyom isibọn̄ akam iban̄a kpukpru ini, ndien ntak?

¹⁸ Nnyịn imoyom Jehovah otụnọ nnyịn man ikpodot ndibọhọ ndụk edinen obufa ererimbot. Apostle Paul okobụp ete: “Ewe eyen ke ete mîtụnọke?” (Heb. 12:7) Edieke isọn̄ọde ida inam n̄kpọ Abasi inyụn̄ iyakkde spirit esie enen̄ede nnyịn, emi owụt ke imenyịme Abasi ada nnyịn usụn̄. Edieke inyụn̄ inamde akwa idiọkn̄kpọ, imekeme nditịm nnịm ke Jehovah eyefen ọnọ nnyịn edieke inen̄erede ikabade esịt inyụn̄ isụhọrede idem ibọ ntụnọ oro ẹnọde nnyịn.

¹⁹ Ibịghike, Jehovah ọmọn̄ anam n̄kpọ emi edide utịbe akan se enye akanamde ke ini enye akafakde nditọ Israel osio ke Egypt. Adan̄a do kpukpru owo ẹyefiọk ke Jehovah edi Ata Ọkpọsọn̄ Abasi. (Ezek. 38:23) Ndien kpa nte ikọt Abasi ke eset ẹkedade Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹnyene, kpa ntre ke kpukpru mme Christian oro ẹsọn̄ọde ẹda ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah ẹdinyene uwem ke edinen obufa ererimbot Abasi. (2 Pet. 3:13) Sia inyenede utịbe utịbe idotenyịn emi, ẹyak ikûtre ndibọn̄ akam ite ẹnam ubọn̄ ubọn̄ ẹnyịn̄ Abasi asana. Ibuotikọ oro etienede eyeneme akam en̄wen emi anade inam n̄kpọ ekekem ye se ẹben̄ede man ikpọbọ edidiọn̄ Abasi idahaemi ye ke nsinsi nsinsi.