IDỤHE eke oyomde ndidọn̄ọ sia udọn̄ọ esikama mfịna onyụn̄ okpon ubiatokụk. Ke ini owo ọdọn̄ọde, isinemke enye ke idem. N̄ko, owo udọn̄ọ isikemeke ndika utom m̀mê ufọkn̄wed, inyụn̄ ikemeke ndin̄wana okụk m̀mê ndise mban̄a ubon esie. Enye akam ekeme ndiyom eke esede enye enyịn onyụn̄ abiat okụk edep ibọk ọsọbọ idem.

Ndibiat ini nnam n̄kpọ mbak udusọp udọn̄ọ ọfọn akan ndibet tutu afo ọdọn̄ọ mbemiso ekpemede idem. Imọfiọk ke ọkpọkọm owo etịme nte etetịme, enye edisụk idọdọn̄ọ ndusụk udọn̄ọ. Edi enyene ediwak n̄kpọ emi afo ekemede ndinam ndien usọpke udọn̄ọ. Yak ineme n̄kpọ ition ke otu emi.

Akamba ufọkibọk kiet ke United States ẹdọhọ ke “kiet ke otu akpan n̄kpọ emi owo akpanamde mbak enye edimen udọn̄ọ edinyụn̄ asuan udọn̄ọ” edi enye ndisiyet ubọk. N̄kpọ emi esiwakde ndinam mme owo ẹnyene obufịp, ikọn̄, ye mme udọn̄ọ ntre edi ndimen ndedehe ubọk ntụk ibuo m̀mê enyịn. Edieke mûyomke ndidọn̄ọ utọ udọn̄ọ emi, siyet ubọk kpukpru ini. Ndisana idem n̄ko esinam owo isọpke imen utọ udọn̄ọ nte udọn̄ọ obufre ye utọrọ, emi ẹsiwotde ebe nditọwọn̄ miliọn iba kpukpru isua, akpan akpan nditọwọn̄ emi mîyọhọke isua ition. Idem udọn̄ọ-ada-owo-ibuot emi ẹkotde Ebola idisọpke ibe owo edieke enye esiyetde ubọk kpukpru ini.

Enyene mme ini emi enen̄erede ọfọn esiyet ubọk mbak ududọn̄ọ, mbak udunyụn̄ unọ mbon en̄wen udọn̄ọ. Akpana esiyet ubọk ke mme ini ntem:

• Ke ini ọwọrọde ke itie ukaikọt m̀mê ke ama akanam ndek.

• Ke ama okokpụhọ eyen fo napkin m̀mê pampers, mîdịghe ke ama akan̄wam eyen fo eken̄ idem.

• Mbemiso ọsọbọde unan ye ke ama ọkọsọbọ ama.

• Mbemiso akade ekese owo udọn̄ọ ye ke ini ọwọrọde do.

• Mbemiso anamde udia, ọkọpde udia edeme mme owo, m̀mê adiade udia.

• Ke ama akasia, ọkọn̄ ikọn̄, m̀mê ke ama akafiari ibuo.

• Ke ama okotụk unam m̀mê ifuọ unam.

• Ke ama okotụk mbio.

Kûkere ke se ẹtịn̄de emi ibeheke fi; ke emesiyet ubọk ọfọn. Ndụn̄ọde oro ẹnamde owụt ke ata ediwak mbon oro ẹsidụkde itie uken̄idem ofụri owo ẹkeken̄ idem isiyetke ubọk mîdịghe isiyetke ubọk ọfọn. Didie ke afo ekpesiyet ubọk?

• Nam ẹtọhọ fi mmọn̄ emi asanade ke ubọk nyụn̄ fiak suọp dori.

• Tụk ubọk tutu efot ọwọrọ. Kûfre mbara, akpan nnuenubọk, edem ubọk, ye mme ufan̄ nnuenubọk fo.

• Ka iso tụk ubọk ke sekọn 20 ke nsụhọde n̄kaha.

• Darade ubọk ke mmọn̄ emi asanade; kûsesịn ubọk ke n̄kpọ udarade, nam ẹtọtọhọ fi.

• Da tọwel emi asanade kwọhọde ubọk mîdịghe n̄wan ubọk ke n̄kpọ un̄wan ubọk.

Ndinam mme n̄kpọ oro itịn̄de mi ikpaha enan̄, edi mmọ ẹkeme ndinam okûsọp udọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkeme ndinam afiak odu uwem ebịghi.

Ke ndusụk idụt, kiet ke otu n̄kpọ emi ẹsinamde kpukpru usen esidi ndika n̄kokoi m̀mê n̄kọbọ mmọn̄ emi asanade man ẹda ẹnam n̄kpọ ke ufọk. Edi esisọn̄ ndinyene eti mmọn̄ ke ini ukwọ m̀mê oyobio abiatde mmọn̄, ke ini esan̄ukwak obomode, m̀mê ke ini n̄kpọ en̄wen etịbede abiat mmọn̄ ke obio. Edieke okoide m̀mê ọbọde mmọn̄ emi mîsanake mîdịghe edieke mûtịmke mmọn̄ fo unịm, n̄ken̄e unam udọn̄ọ ẹkeme ndidụk mmọn̄ oro. Emi ekeme ndinam ọdọn̄ọ utọrọ, typhoid, edidiana ekpa, ye mme udọn̄ọ eken. Ndin̄wọn̄ mmọn̄ emi mîsanake esinam n̄kpọ nte owo biliọn kiet ye ubak ẹdọn̄ọ utọrọ kpukpru isua.

Edieke owo emi ọdọn̄ọde utọrọ emi asan̄ade ye ikpọhi anamde ndek ndien ndek esie edue okodụk mmọn̄ m̀mê udia, owo emi ọn̄wọn̄de mmọn̄ oro m̀mê adiade udia oro eyetiene ọdọn̄ọ udọn̄ọ emi. Nso ke akpanam, idem ke ini afanikọn̄, mbak udumen utọ udọn̄ọ emi ye mme udọn̄ọ eken emi ẹsimende ẹto idiọk mmọn̄?

• Kụt ete ke mmọn̄ emi ọn̄wọn̄de—esịnede mmọn̄ emi adade otụk edet, anam ice, eyet udia ye usan, m̀mê etem n̄kpọ—edi eti mmọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, emi ekeme ndidi mmọn̄ esan̄ukwak emi ukara ẹnọde m̀mê mmọn̄ emi eti kọmpeni mmọn̄ ẹsidọn̄de ke n̄kpọ ẹnyam.

• Edieke etiede nte mmọn̄ esan̄ukwak emi afo esin̄wọn̄de isanake aba, tetem mmọn̄ emi n̄wọn̄ mîdịghe sịn ibọk emi ẹsisịnde ke mmọn̄ man edi se ẹn̄wọn̄de.

• Edieke esịnde ibọk emi esinamde mmọn̄ edi se ẹn̄wọn̄de, utọ nte chlorine, tiene se mme andinam ẹdọhọde ẹnam ketket.

• Da eti n̄kpọ udụhọde mmọn̄ dụhọde mmọn̄, edieke ekemede ndidep.

• Sidọn̄ eti mmọn̄ ke n̄kpọ emi asanade kụbi mbak n̄kpọ edidụk.

• Kụt ete ke n̄kpọ ekededi emi adade okoi mmọn̄ asana.

• Kûda ndedehe ubọk utụk n̄kpọ emi esidade ọdọn̄ mmọn̄, kûnyụn̄ usịn ubọk ke mmọn̄ emi esin̄wọn̄de.

Idem isinen̄ekede isọn̄ owo emi mîdiaha nti udia. Owo emi oyomde idem ọsọn̄ imọ isinyụn̄ idiaha usụn̄ udia kiet. Ekeme ndiyom osụhọde ubọk ke nte adiade inụn̄, suka, ye mme n̄kpọ emi ẹsinamde owo okpon ubom. Ọfọn n̄ko ekpeme mbak ududia udia awak akaha. Sidia mfri ye ikọn̄ n̄ko, sinyụn̄ dia nsio nsio orụk udia. Ke ini oyomde ndidep bred, wheat, edesi, ye mme n̄kpọ ntre, se se ẹwetde ke efọk m̀mê ekpat esie man ọfiọk m̀mê edi mbon oro ẹma ẹkeyet ẹsion̄o kpukpru n̄kpọ. Mbon oro owo mîyetke ision̄o kpukpru n̄kpọ esifọn owo ke idem akan mbon oro ẹyetde ẹsion̄o kpukpru n̄kpọ. Kûsunen̄ede uta unam, akpan akpan itie oro etiede isek isek, ndien edieke enyenede iyak, sita enye ke nsụhọde n̄kaha ikaba ke urua. Ke ndusụk idụt, ẹkeme ndikụt ikọn̄ ye mfri emi ẹnamde ndusụk se unam ye iyak esinamde owo ke idem.

Edieke esimade ndidia suka ye mme n̄kpọ nte bọta, emekeme ndikpon ubom n̄kaha. Edieke mûyomke emi ọwọrọ fi, sin̄wọn̄ mmọn̄ utu ke ndin̄wọn̄ inịn̄e-inịn̄e n̄kpọ. Dia mfri utu ke ndidia mme inịn̄e-inịn̄e n̄kpọ nte ice cream. Kûsunen̄ede uta isek unam ye inịn̄e-inịn̄e uyo, kûnyụn̄ unen̄ede udia bọta, cheese, ye mme n̄kpọ ntre. Utu ke ndikama bọta ye mme n̄kpọ ntre ntem udia, kama aran emi esifọnde owo ke idem tem.

Ọkpọsọn̄ udia inụn̄ esinam owo ọdọn̄ọ n̄kon̄n̄kon̄ iyịp. Edieke ọdọn̄ọde n̄kon̄n̄kon̄ iyịp, da se ẹwetde ke efọk udia diọn̄ọ adan̄a inụn̄ oro esịnede ke udia oro edepde. Utu ke ndisịn inụn̄ ke udia, da ikọn̄ ye mme n̄kpọ en̄wen emi ẹsinamde udia ọfuọn̄ nam udia fo enem.

Kpa nte ọfọnde ekpeme se adiade, ọfọn n̄ko ekpeme adan̄a udia emi afo adiade. Ntre, udia ama oyụhọ fi, sio ubọk!

Ntak en̄wen emi anade ekpeme se adiade edi ke emekeme ndimen udọn̄ọ ke udia. Emekeme ndimen udọn̄ọ ke udia ekededi edieke owo mîtemke udia oro ọfọn mîdịghe edieke owo mîtịmke enye inịm. Kpukpru isua, owo kiet ke otu kpukpru owo itiokiet ke America ẹsimen udọn̄ọ ke udia. Idem esifiak ọsọn̄ ata ediwak mmọ, edi udọn̄ọ emi esiwot ndusụk mmọ. Nso ke akpanam mbak udumen udọn̄ọ ke udia?

• Ẹsitọ ikọn̄ ke isọn̄ emi ẹma ẹkesịn manure, ntre nen̄ede yet ikọn̄ mbemiso adade enye anam udia.

• Da ufiop mmọn̄ ye suọp yet ubọk, ediyọk, ye mme n̄kpọ utem udia eken. Kụt ete ke okpokoro emi odoride udia anam asana.

• Kûdedei udori udia ke okpokoro m̀mê ndisịn ke usan emi afo ekesịnde ndisi nsenunen, unam, m̀mê iyak ibọhọke emebem iso eyet okpokoro m̀mê usan oro. Mîdịghe ntre, n̄kpri unam udọn̄ọ ẹkeme ndibe ndụk udia fo.

• Tem udia tutu enye enen̄ede ebiet, ndien amaedi mme udia emi ẹsisọpde ẹbiara, edieke mûdusọpke udia, sọsọp sịn mmọ ke ekebe ntụhube.

• Edieke ayakde udia emi akpanade esịn ke ekebe ntụhọbe enịm ebe hour iba, duọk udia oro. Edi edieke ufọk enen̄erede ofiop, duọk ama esesịm hour kiet.

Edieke oyomde idem ọsọn̄ fi, ana esisịn̄ede idem kpukpru ini, inamke n̄kpọ m̀mê afo edi isua ifan̄. Ediwak owo mfịn isisịn̄ekede idem ọfọn. Ntak emi ọfọnde esisịn̄ede idem? Ndisịn̄ede idem enyene ediwak ufọn. Se ndusụk ufọn esie mi:

• Eyekeme ndiside idap ọfọn.

• Eyekeme ndisisan̄a ifụre ifụre.

• Ọkpọ ye esịp fo ẹyesọn̄.

• Udukponke ubom ukaha.

• Udusọpke udọn̄ọ udọn̄ọ emi esinamde owo etie mfụhọ mfụhọ.

• Ayafiak odu uwem ebịghi.

Edieke musịn̄ekede idem kpukpru ini, emekeme ndisọp:

• Ndọn̄ọ udọn̄ọ esịt.

• Ndọn̄ọ ikịm an̄wan n̄kụhọ.

• Ndọn̄ọ n̄kon̄n̄kon̄ iyịp.

• Nnyene isek awak akaha ke usan̄aiyịp fo.

• Ndọn̄ọ akpauben̄.

Isua emana owo ye nte idem ọsọn̄de owo eketre ke ẹsida ẹdiọn̄ọ nte owo ekpesịn̄erede idem. Ntre ọkpọfọn aka okokụt abiausọbọ mbemiso ọtọn̄ọde orụk usịn̄edeidem ekededi. Ntaifiọk ẹdọhọ ke akpana nditọwọn̄ ye mme uyen ẹsisịn̄ede idem ke nsụhọde n̄kaha hour kiet kpukpru usen. Ndien ke akpana ikpọ owo ẹsisịn̄ede idem idaha idaha ke hour iba ye ubak kpukpru urua mîdịghe ẹsịn̄ede idem ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ke hour kiet ye minit 15 kpukpru urua.

Mek orụk usịn̄edeidem emi edinemde fi. Emekeme ndibre bọl m̀mê tennis. Emekeme n̄ko ndisisan̄a isan̄, ndiwat enan̄-ukwak, nditọ in̄wan̄, ndikek eto, ndiwọk ewọk, ndiwat ubom, ndifehe itọk, mîdịghe anam orụk usịn̄edeidem en̄wen. Akpasan̄a didie ọdiọn̄ọ m̀mê esịn̄ede idem idaha idaha m̀mê ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄? Edieke esịn̄erede idem idaha idaha, ibibiak kpọt edisiaha fi, edi ke ini esịn̄erede idem ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄, udukemeke ndineme nneme ye owo.

Ibat hour emi anade owo kiet kiet ede idap idịghe ukem. Ata ediwak nsek nditọ ẹside idap hour 16 esịm 18 ke usen, nditọ emi ẹkpepde-kpep isan̄ ẹde hour 14, ndien nditọ emi mîkponke kan̄a ikem nditọn̄ọ n̄wed ẹde n̄kpọ nte hour 11 m̀mê 12. Nditọ emi ẹkponde ẹkem nditọn̄ọ n̄wed ẹkpede idap hour 10 ke nsụhọde n̄kaha, ndien mme uyen ẹkpede n̄kpọ nte hour 9 m̀mê 10, ke ini ikpọ owo ẹkpedede hour 7 esịm 8.

Ndide idap ọfọn idịghe n̄kpọ emi edide akpama afo anam, mûmaha afo ọkpọn̄. Ntaifiọk ẹdọhọ ke ndide idap ọfọn esinam se itienede emi:

• Anam nditọwọn̄ ye mme uyen ẹsọp ẹkọri.

• Anam owo ọsọp omụm se enye ekpepde.

• Etiene anam udia oro owo adiade enyene ufọn ke idem owo onyụn̄ anam idem ọsọn̄ owo.

• Iyakke owo ọsọp enyene udọn̄ọ esịt.

• Iyakke owo ọsọp ọdọn̄ọ.

Edi owo emi mîsidehe idap ọfọn ekeme ndikpon ubom n̄kaha, nnyene udọn̄ọ esịt, ndọn̄ọ ikịm an̄wan n̄kụhọ, ndọn̄ọ udọn̄ọ emi esinamde owo etie mfụhọ mfụhọ, nnyụn̄ nnyene mbabuat unọmọ. Akpana emi anam iside idap ọfọn.

Ntre, nso ke akpanam edieke ọdiọn̄ọde ke usudehe idap ọfọn?

• N̄wana ndisidụk idap nnyụn̄ ndemede ke ukem ini kpukpru usen.

• Nam ubet emi anade ekekịm, odobo, onyụn̄ enem fi ke idem; kûyak ofofiop m̀mê ebebịt akaha.

• Kûna ke bed use TV, ufịk fon, m̀mê mme n̄kpọ ntre.

• Nam bed fo enenem fi ndina.

• Ama ekpekpere ini emi oyomde ndidụk idap, kûdia udia awak akaha, kûn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn; kûnyụn̄ uyak n̄kpọ emi caffeine esịnede odụk fi inua.

• Edieke anamde ofụri se inemede emi, ndien usụk ukemeke ndide idap mîdịghe osụk enyene mme mfịna idap eken—utọ nte idap ndisinen̄ede nyet fi uwemeyo m̀mê ibifịk ndisiyom ndibọhọ fi ke ini edede idap—ọkpọfọn aka okokụt eti abiausọbọ.