MME owo ẹkeme ndifọn ido ke nsio nsio idaha kpukpru usen. Edi etie nte ediwak owo ẹsikere ẹban̄a idem mmọ kpọt. Imokụt emi ke kpukpru ebiet—nte mme owo ẹdiade inọ inyeneke iso bụt, ẹwatde uwat idat idat, ẹsiode idiọk inua ẹnyụn̄ ẹyatde esịt ntịme ntịme.

Ediwak ufọk ẹtie ntem—ẹsụk ẹkere idem mmọ kpọt. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk owo ẹsisio m̀mê ẹwọrọ ndọ ke ini ẹkerede ke ndọ oro inemke nte mmimọ ikekerede. Idem ndusụk ete ye eka ẹsinam nditọ mmọ ẹkere ẹban̄a idem mmọ kpọt. Didie? Ke ndinam se ededi oro nditọ ẹyomde, edi idehedei itụnọ mmọ ekpedi mmọ ẹnam nso.

Ediwak ete ye eka itiehe ntre, edi mmọ ẹsikpep nditọ mmọ ndikere mban̄a mbon en̄wen ẹnyụn̄ ẹbọ ediwak ufọn. Nditọ oro ẹsikerede ẹban̄a mbon en̄wen ẹsinyene mme ufan inyụn̄ ikpụhọke ufan nte owo okpụhọ ọfọn̄. Mmọ ẹsiyụhọ ye se mmọ ẹnyenede. Ntak-a? Sia Bible ọdọhọ ke “inemesịt odu ke ndinọnọ akan ke ndibọbọ.”—Utom 20:35.

Edieke enyenede nditọ, nso ke akpanam man mmọ ẹkûbiet idiọk ererimbot emi ẹtakde ndikere mban̄a idem mmọ kpọt, edi ẹsifọn ido ẹnyụn̄ ẹdia ufọn mfọnido? Ẹyak ineme n̄kpọ ita emi ẹkemede ndinam nditọ fo ẹkere ẹban̄a idem mmọ kpọt, inyụn̄ ineme se akpanamde mbak mmọ ẹditie ntre.

Se emi adade edi. Ntaifiọk ẹkụt ke ediwak uyen ẹsikere ke ima idodụk utom, ke kpukpru n̄kpọ ẹditie nte ẹketiede ke ufọk—ke iyenyene kpukpru se iyomde ekpededi mmimọ inamke n̄kpọ ndomokiet ke itieutom. Ndusụk mmọ ẹkere ke ẹyesọsọp ẹmenede mmimọ itie, edide imọdiọn̄ọ utom m̀mê idiọn̄ọke. Mbon eken ẹkere ke mmimọ idi n̄kpọ ikan kpukpru owo, ntre ke akpana ẹnam n̄kpọ ye mmimọ nte mbọn̄. Edi ke ini mmọ ẹkụtde ke n̄kpọ itiehe nte mmimọ ikekerede, mmọ ẹsifụhọ ẹkpere n̄kpa.

Se idide ntak. Ndusụk ini, nte ẹkekamade nditọ esinam mmọ ẹkere ke idi mbọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk ete ye eka ẹsiyom nditiene ererimbot nnam nditọ ẹnyene uku. Se ererimbot ẹtịn̄de etie nte n̄kpọ emi ọfọnde. Mmọ ẹdọhọ ke edieke ekpri itoro esifọnde ye nditọwọn̄, ke ndinen̄ede ntoro mmọ eyenen̄ede ọfọn ye mmọ. Edi ndisua nnọ nditọwọn̄ ke n̄kpọ ekededi idiyakke mmọ ẹwọrọ n̄kpọ. Ndien ererimbot ẹdọhọ n̄ko ke mme ete ye eka emi ẹsisuade ẹnọ nditọ mmọ idiọn̄ọke ukama nditọ. Mmọ ẹdọhọ ke ikpanaha mme ete ye eka ẹtịn̄ ikọ oro nditọ mmọ mîmaha.

Ediwak ete ye eka ẹsinam utom editoro nditọ idem ke ini nditọ mînamke n̄kpọ ndomokiet emi odotde itoro. Ndien nditọ ẹkpenam se ifọnde, ekpededi ata ekpri n̄kpọ, mmọ ẹsịn usọrọ. Edi ẹkpenam idiọkn̄kpọ, ọkpọkọm akwa idiọkn̄kpọ, mmọ ẹmen iso ẹfep. Mme utọ ete ye eka oro ẹkere ke se idinọde nditọ mmimọ uku edi nditoro mmọ kpukpru ini nnyụn̄ mmen iso mfep ke idiọkn̄kpọ ekededi oro mmọ ẹnamde. N̄kukụre se mmọ ẹmade ndinam edi ndinem nditọ mmọ esịt utu ke ndikpep mmọ ndinam nti n̄kpọ emi ẹdinọde mmọ ata inemesịt.

Se Bible etịn̄de. Bible idọhọke ke ọdiọk nditoro owo ke ini owo anamde se ifọnde. (Matthew 25:19-21) Edi nditoro eyenọwọn̄ n̄kukụre man esịt enem enye ekeme ndinam enye ọtọn̄ọ ntan̄idem. Bible ọdọhọ ete: “Edieke owo ekededi ekerede ke imọ idi n̄kpọ ke ini enye mîdịghe n̄kpọ, enye ababian̄a idem.” (Galatia 6:3) Ntak edi oro Bible ọdọhọde mme ete ye eka ete: “Kûtre nditụnọ eyenọwọn̄. Idem edieke afo amiade enye ke ikpa, enye idikpaha.” *—Mme N̄ke 23:13.

Se akpanamde. Kụt ete ke ọmọtụnọ eyenọwọn̄ ke ini enye anamde idiọkn̄kpọ, nyụn̄ toro enye ke ini enye anamde se ifọnde. Kûtoro enye n̄kukụre man esịt enem enye. Ndinam ntre idin̄wamke enye. N̄wed emi, Generation Me ọdọhọ ete: “Se isinọde owo uku edi ndisịn idem nnam n̄kpọ nnyụn̄ n̄kpep n̄kpọ, idịghe owo ndidọhọ ke afo edi emi ye oko ke ini mûdịghe n̄kpọ ndomokiet.”

“Owo okûkere aban̄a idemesie akan nte enye ekpekerede; edi yak ekere ke usụn̄ oro owụtde ke enye enyene eti ibuot.”—Rome 12:3

Se emi adade edi. Ediwak uyen emi ẹdụkde utom isikereke ke iyosobo mfịna ndomokiet. Ntre, ke ini ẹsuade ẹnọ mmọ idem ke ata ekpri n̄kpọ, mmọ ẹyom ndiwot idem. Ndusụk mmọ ẹnen̄ede ẹsọn̄ ido ẹnyụn̄ ẹma ndinam sụk utom emi enemde mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, Dr.  Joseph Allen ọdọhọ ke akparawa kiet emi ekedide ediyom utom ọkọdọhọ ke ‘etie nte enyene ndusụk n̄kpọ emi mîsinemke ndinam ke utom emi, ke imọ iyomke ndinam utom emi mîdinemke imọ.’ Ete emi aka iso ete: “Etie nte enye ikọdiọn̄ọke ke inyeneke utom emi kpukpru n̄kpọ ẹsinemde owo. Akpa mi idem nte eyen isua 23 mîsụk idiọn̄ọke utọ n̄kpọ emi!”—Escaping the Endless Adolescence.

Se idide ntak. Ediwak ete ye eka ẹkere ke ikpededek nditọ mmimọ ikama mbak n̄kpọ ndomokiet edinam mmọ. Ndusụk owo edi eyen mmọ mîbehe udomo, mmọ ẹkedọhọ andikpep anam enye ebe. Mbon eken edi eyen mmọ ama abiat ibet uwat, mmọ ẹkekpe okụk ẹte bodisi ẹsana enye ẹyak. Ke ndusụk itie, edieke owo emi okoyomde ndidọ eyen mmọ mînyịmeke aba ndidọ, mmọ ẹduọhọ owo oro ke kpukpru n̄kpọ, iduọhọke eyen mmọ ke n̄kpọ ndomokiet.

Okposụkedi emi mîdiọkke ndima eyen fo, ndidedek enye n̄kama ekeme ndinam enye ekere ke ikpanaha ibọ ufen ke se inamde idue. N̄wed kiet ọdọhọ ete: “Utọ n̄kpọ emi esinam nditọ ẹnen̄ede ẹkere ke imedi n̄kpọ, ke kpukpru owo ẹkpeda mmimọ nte mbọn̄, utu ke mmọ ndikpep nte ikemede ndiyọ mfịna nnyụn̄ n̄kam n̄kpep n̄kpọ nto mfịna oro.”—Positive Discipline for Teenagers.

Se Bible etịn̄de. Uwem mfịn ọyọhọ ye mfịna. Bible ọdọhọ ete: “Afanikọn̄ esesịm kpukpru owo!” (Ecclesiastes 9:11, Easy-to-Read Version) Kpukpru owo emi ẹtịn̄de ẹban̄a mi ẹsịne nti owo n̄ko. Ke uwụtn̄kpọ apostle Paul emi ekedide Christian ama osobo kpukpru orụk ukụt ke ini enye akanamde utom ukwọrọikọ esie. Edi se enye okosobode ama enyene ufọn ọnọ enye! Enye ama ediwet ete: “Koro mmekpep ndiyụhọ ye se nnyenede ke idaha ekededi oro ami ndude. . . . Mmọfiọk ndidia nyụhọ ndinyụn̄ ntie biọn̄, ndinyene uwak uwak ndinyụn̄ ndu ke unana.”—Philippi 4:11, 12.

Se akpanamde. Bible ọdọhọ ete ke “owo kiet kiet oyobiom mbiomo idemesie.” Ntre nam eyen fo ọdiọn̄ọ ke enye enyene ndibiom mbiomo idemesie. (Galatia 6:5) Edieke eyen fo abiatde ibet uwat, ọkpọfọn ayak enye ada okụk esie ekpe. Edieke eyen fo mîbehe udomo, n̄wam enye esịn idem okot n̄wed onyụn̄ ekpep n̄kpọ man ekpebe isan̄ en̄wen. Edieke owo emi okoyomde ndidọ eyen fo mînyịmeke aba ndidọ enye, mbọk dọn̄ enye esịt. Edi nyụn̄ da ini oro n̄wam enye ekere m̀mê odu ebiet emi enye mîkanamke ọfọn man enye akpanam ọfọn isan̄ en̄wen. Nditọ emi ẹsisobode mfịna ẹnyụn̄ ẹsede ẹban̄a mfịna oro ke idem mmọ ẹsisọn̄ idem ẹnyụn̄ ẹnyene uko. Edi nditọ emi ẹdekde-dek ẹkama kpukpru ini ikemeke ndinyene mme edu emi.

“Yak owo kiet kiet owụt se utom esie edide, ndien adan̄aoro enye eyenyene ntak ndidat esịt.”—Galatia 6:4

Se emi adade edi. Ke ndụn̄ọde emi ẹkenamde ye mme uyen, uyen 81 ke otu 100 ẹkedọhọ ke se mmimọ inen̄erede iyom edi ndinyene inyene, ke inyene edi akpan n̄kpọ akan ndin̄wam mme owo. Edi inyene isinọhọ owo inemesịt. Ke nditịm ntịn̄, ndụn̄ọde kiet emi ẹkenamde ama owụt ke mbon emi ẹmade inyene isikopke inemesịt, ke mmọ ẹsifofụhọ. Mmọ ẹsinyụn̄ ẹwak ndidọn̄ọ udọn̄ọ ibuot.

Se idide ntak. Ndusụk nditọ ẹmana ke ufọk emi ẹmade inyene. N̄wed kiet ọdọhọ ete: “Mme ete ye eka ẹsiyom ndinem nditọ mmọ esịt, ntre mmọ ẹsidep kpukpru se nditọ ẹyeyom ẹnọ mmọ. Edi nditọ emi isinemke esịt ibịghi, mmọ ẹsifiak ẹyom mme n̄kpọ en̄wen.”—The Narcissism Epidemic.

Imọdiọn̄ọ ke mme asuanetop n̄kpọurua isiyakke mme utọ ete ye eka emi ẹbọ emem. Mmọ ẹsụk ẹdọhọ ke n̄kpọurua mmimọ edi ‘etịp atua.’ Ediwak uyen ẹsikop mme utọ etop emi ẹfehe ẹkekpa ẹnyụn̄ ẹkama isọn emi mmọ mîdikemeke ndisio.

Se Bible etịn̄de. Bible ọdọhọ ke okụk esikpeme owo. (Ecclesiastes 7:12) Enye ọdọhọ n̄ko ke “ima okụk edi orụn̄ kpukpru orụk idiọkn̄kpọ,” onyụn̄ adian do ete: “Ndien ke edinyanade mbịne ima emi, ndusụk owo . . . ẹda ediwak ubiak ẹnọmọ idemmọ.” (1 Timothy 6:10) Bible idọhọke nnyịn isịn ibuot isịn itọn̄ in̄wana okụk, edi ọdọhọ ke edieke inyenede se idiade ye se isịnede ye itie udakibuot, yak iyụhọ ye mme n̄kpọ emi.—1 Timothy 6:7, 8.

“Mbon oro ẹbierede ndinyene inyene ẹduọ ẹdụk idomo ye ekpọ ye ediwak ndisịme ye ndiọi udọn̄.”—1 Timothy 6:9

Se akpanamde. Ana afo ete m̀mê eka ekere aban̄a nte afo adade okụk ye inyene. Dụn̄ọde se m̀mê nso ke afo ada ke akpan n̄kpọ nyụn̄ n̄wam nditọ fo ẹnam ntre n̄ko. N̄wed kiet ọdọhọ ntem: “Mme ete ye eka ẹkeme nditọn̄ọ ndineme utọ n̄kpọ nte, ‘Ini ewe ọkpọfọn ẹdep mme n̄kpọ emi ẹnyamde mmemurua? Ini ewe mîkpọfọnke?’ ‘Nso ididi ufọn n̄kpọ emi oyomde ndidep mi?’ ‘Ini ewe ke afo ekedep se owo ọdọhọde fi edep?’”—The Narcissism Epidemic.

Kûda enọ udomo ndikọk mfịna ufọk emi anade ẹda ini ẹneme. N̄wed kiet ọdọhọ ete: “Ndida enọ ndomo ndikọk mfịna idin̄wamke tutu amama. Oyom ẹda ikike, ọniọn̄, ye esịtmbọm ẹkọk mfịna, idịghe ndida enọ n̄kọk.”—The Price of Privilege.