YAK idọhọ ke afo edi Christian ke eyo mme apostle. Esop mbufo ndisụk mbọ leta apostle Paul edi oro. Nte osụk akpan̄de utọn̄ okop nte ẹkotde leta oro, afo okụt ke Paul ada ediwak se enye etịn̄de oto “ndisana uwetn̄kpọ,” oro edi, N̄wed Abasi Usem Hebrew. (2 Timothy 3:15) Ndien afo akpama ndidiọn̄ọ ebiet emi enye adade ikọ esie oto. Edi oro imemke utom. Ntak-a?

Yak ineme nte ikpan̄wed “ndisana uwetn̄kpọ” oro ẹkedude ke eyo Paul ẹketiede. Ẹsịn ndise ikpan̄wed kiet mi—eke n̄wed Isaiah oro ẹkekụtde ke Inyan̄ Inụn̄. Nso ke afo okụt ke ndise oro? Ẹwet n̄kpọ ẹyọhọ ikpan̄wed, owo isịnke n̄kpri idiọn̄ọ oro ẹsinamde ẹdiọn̄ọ ebiet emi ẹkpeduọkde ibifịk ke ini ẹkotde n̄wed. Ibuot ye ufan̄ikọ inyụn̄ idụhe nte ikụtde ke Bible oro ikamade mfịn.

Mme andiwet Bible ikabahakede se mmọ ẹkewetde idọn̄ ke ibuot ye ufan̄ikọ. Mmọ ẹkewet ofụri se Abasi ọkọdọhọde mmọ ẹwet man mme owo ẹkot ofụri etop emi, utu ke ndisasat n̄kot. Ndi idịghe se afo esinyụn̄ anamde edi oro ke ini owo emi afo amade ọnọde leta ẹsọk fi? Emesikot ofụri leta oro, usatke-sat ndusụk n̄kpọ ukot.

Edi ikesimemke utom ndidiọn̄ọ ebiet emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible sia ibuot ye ufan̄ikọ mîkodụhe. Ke uwụtn̄kpọ, n̄kukụre se ẹkesidade ẹdiọn̄ọ ebiet oro Paul akadade ikọ esie oto edi utọ ikọ nte, “kpa nte ẹwetde ẹte” m̀mê “kpa nte Isaiah ekebemde iso etịn̄.” (Rome 3:10; 9:29) Ndien ekpekenen̄ede ọsọn̄ owo emi mînen̄ekede idiọn̄ọ “ndisana uwetn̄kpọ” ndifiọk ebiet emi Paul akadade ikọ esie oto.

Ke adianade do, “ndisana uwetn̄kpọ” ikedịghe ikpan̄wed kiet. Etisịm isua 100 eyo mme apostle, “ndisana uwetn̄kpọ” emi ẹma ẹwak ẹsịm n̄wed 66. Ntak edi oro ediwak mbon oro ẹkotde Bible mfịn ẹkopde inemesịt ke Bible enyene ibuot ye ufan̄ikọ, sia emi esin̄wam mmọ ẹfiọk akpan ebiet emi mmọ ẹyomde ndikot, utọ nte nsio nsio ebiet emi Paul akadade ikọ esie oto.

Ntre, afo emekeme ndikere m̀mê anie ọkọdọn̄ ibuot ye ufan̄ikọ ke Bible?

Ẹdọhọ ke Stephen Langton, eyen England emi ekedide ọkwọrọ ederi, ekem akabade edi archbishop ke Canterbury, akabahade Bible ọdọn̄ ke ibuot ke ibuot. Enye akanam emi n̄kpọ nte isua 800 emi ẹkebede, ke ini enye ekedide andikpep ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Paris ke France.

Mbemiso eyo Langton, ntaifiọk emi ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a Bible ẹma ẹsibahade Bible ẹdọn̄ ke n̄kpri n̄kpri ikpehe m̀mê ibuot. Etie nte akpan ntak emi ẹkenamde emi ekedi man ẹsisọp ẹkụt ebiet emi ẹyomde. Kere nte ekpekememde mmọ ndiyom n̄kpọ ke ibuot n̄wed kiet utu ke ndiyom ke ofụri n̄wed kiet, utọ nte n̄wed Isaiah emi enyenede ibuot 66.

Edi ndibahade Bible ndọn̄ ke ibuot ke ibuot ama enyene mfịna esie sia ntaifiọk ikenyeneke akpan usụn̄ kiet emi ẹkesinamde emi. Ekedi enyene esie anam. Ke uwụtn̄kpọ, ataifiọk kiet akabahade Gospel Mark esịn  ke n̄kpọ nte ibuot 50, utu ke ibuot 16 oro inyenede mfịn. Ke eyo Langton, mme owo ẹma ẹsito nsio nsio idụt ẹdika n̄wed ke Paris, ntre mmọ ẹma ẹkama Bible idụt mmọ ẹdi. Edi ama ọsọn̄ nditọ ufọkn̄wed ye mme andikpep ndidiọn̄ọ ebiet emi owo mmọ kiet kiet etịn̄de aban̄a. Ntak-a? Sia nte ẹkebaharede mme ibuot n̄wed Bible mmọ ikedịghe ukem.

Ntre, Langton ama osio obufa usụn̄ emi ẹkpebaharede Bible ẹdọn̄ ke ibuot ke ibuot, edi. N̄wed emi ẹkotde The Book—A History of the Bible ọdọhọ ke mme owo ẹma ẹma se enye akanamde emi, ndien ediwak owo ke Europe ẹma ẹtiene ẹbahade Bible nte enye akabaharede esie. Ẹbahade ediwak Bible oro inyenede mfịn ẹtiene nte Langton akabaharede Bible ọdọn̄ ke ibuot ke ibuot.

Ke n̄kpọ nte isua 300 ama ekebe tọn̄ọ Langton akanam emi, Robert Estienne, ataifiọk eyen France emi okonyụn̄ edide emịn̄n̄wed, ama anam enen̄ede emem utom ndikụt ebiet emi ẹyomde ke Bible. Enye okoyom ediwak owo ẹma ndikpep Bible. Enye ama ekere ke eyenen̄ede ọfọn edieke kpukpru owo ẹnyenede ukem ibuot ye ufan̄ikọ ke Bible mmọ.

Idịghe Estienne ekedi akpa owo emi okokụtde ke ọkpọfọn ẹbahade Bible ẹdọn̄ ke ufan̄ikọ. Mbon en̄wen ẹma ẹnanam emi. Ke uwụtn̄kpọ, ediwak isua ke edem, mme Jew emi ẹkedide mme osion̄o-n̄wed ẹma ẹdọn̄ ufan̄ikọ ke N̄wed Abasi Usem Hebrew emi ẹsikotde Akani Testament, edi mmọ ikabahakede enye idọn̄ ke ibuot ke ibuot. N̄ko, nte okonyụn̄ edide ye ndibahade Bible ndọn̄ ke ibuot ke ibuot, se mme Jew emi ẹkenamde ikasan̄ake kiet; ekedi enyene esie anam.

Estienne ama ọdọn̄ ufan̄ikọ ke N̄wed Abasi Usem Greek, emi ẹsikotde Obufa Testament, onyụn̄ emen adian ye N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹma ẹkedọdọn̄ ufan̄ikọ. Ke 1553, enye ama emịn̄ akpa Bible (ke usem French) emi enyenede ukem ibuot ye ufan̄ikọ nte ediwak Bible oro inyenede mfịn. Ndusụk owo ikamaha Bible emi. Mmọ ẹkedọhọ ke mme ufan̄ikọ emi iyakke mme udịmikọ ẹyịre kiet, ke anam ikọ etie n̄kpoho n̄kpoho. Edi mbon en̄wen ẹma ẹma se Estienne akanamde emi, ẹnyụn̄ ẹtiene ẹmịn̄ Bible emi enyenede ukem ibuot ye ufan̄ikọ nte esie.

Ọfọn etieti nte ẹkedọn̄de ibuot ye ufan̄ikọ ke Bible. Emi esinam owo ọfiọk ebiet emi enye okpokụbọrede aka. Edi akpanikọ ke idịghe Abasi ọkọdọhọ ẹdọn̄ ibuot ye ufan̄ikọ ke Bible, ndien ẹbahade ndusụk ufan̄ikọ ke itie oro owo mîkpabahakede. Edi ibuot ye ufan̄ikọ anam emem utom ndifiọk ebiet emi ẹdade ikọ ẹto, onyụn̄ anam nnyịn ikeme ndisiak akpan itie emi nnyịn iyomde owo okot.

Kpa ye oro ndidọn̄ ibuot ye ufan̄ikọ anamde emem utom ndikot Bible, ti ke ọfọn ọfiọk ofụri se Bible etịn̄de aban̄a. Ntre, kûsuma ndisasat ufan̄ikọ ukot, kot se ofụri mbụk oro aban̄ade. Emi ayanam enen̄ede ọfiọk “ndisana uwetn̄kpọ, emi ẹkemede ndinam fi enyene ọniọn̄ emi adade esịm edinyan̄a.”—2 Timothy 3:15.