NANGU CA KUTI BAIBOLO TE CITABO CA SAYANSI, IFYO YALANDILE KALE SANA PALI SAYANSI FYA CINE NA PALI INO NSHITA. NATULANDE PA FYA KUMWENAKO FIMO.

Bushe imyulu yalikwata intendekelo?

Kale basayantisti abalumbwike sana balelanda ukuti tayakwata intendekelo. Na lyo line, pali ino nshita abengi balasumina ukutila yalikwata intendekelo. Nomba Baibolo yena kale yalandile ifi.—Ukutendeka 1:1.

Bushe isonde limoneka shani?

Kale abantu abengi baishibe ukuti isonde lyalipaapaatala. Nangu ca kuti muli ba 400 B.C.E. e mo basayantisti abaGriki batendeke ukulanda ukuti icalo calibulungana, muli ba 700 B.C.E., Esaya uwalembeleko Baibolo atile: ‘icalo calibulungana.’—Esaya 40:22.

Bushe ifya mu muulu filaya fileonaika?

Sayantisti umuGriki Aristotle, uwaliko muli ba 300 B.C.E., alesambilisha ukuti ifyonaika fye fya pa calo, lelo ifya mu muulu te kuti fyonaike nelyo ukwaluka. Na kuba, ifi fine e fyo abantu baishibe pa myaka iingi. Nomba muli ba 1800, basayantisti basangile ukuti ifintu fyonse filonaika, nampo nga fya mu muulu nelyo fya pano calo. Lord Kelvin, sayantisti uwafwailishe sana pali ili ilyashi alandile ukutila Baibolo ilanda pa myulu ne calo ukuti: “Filya fine ifya kufwala fisapuka e fyo na fyo fikasapuka.” (Amalumbo 102:25, 26) Nga filya fine Baibolo ilanda, Kelvin na o alishibe ukutila Lesa kuti acingilila ifyo abumba ku konaika.—Lukala Milandu 1:4.

Bushe ifyaba mu muulu pamo nga isonde kwaliba apo fyaikala?

Aristotle alesambilisha ukuti ifintu fyonse ifyaba mu muulu fyaba mu cintu icabulungana kabili fyalititikana, e lyo isonde e lyaba pa kati ka ifi fyonse. Muli ba 1700 C.E., basayantisti balitendeke ukusumina ukutila intanda e lyo ne fintu fimbi ifyaba mu muulu tafyaikata ku cili conse. Nomba mwi buuku lya kwa Yobo ilyo balembele muli ba 1400 B.C.E., Baibolo yalanda ukuti Kabumba “akobeka ne sonde apashaba kantu.”—Yobo 26:7.

NANGU CA KUTI BAIBOLO TE CITABO CA SAYANSI, IFYO YALANDILE KALE SANA PALI SAYANSI FYA CINE NA PALI INO NSHITA. NATULANDE PA FYA KUMWENAKO FIMO.

 Ukulabika abalwele beka.

Amafunde ya kwa Mose yalandile ukutila abalwele ba fibashi tabalingile ukulaba ukuli abantu bambi. Aba ku fipatala batendeke ukucita ifi ilyo kwali ifikuko imyaka nalimo 700 iyapita, kabili ukufika na pali ino inshita e fyo bacita.—Ubwina Lebi, ifipandwa 13 na 14.

Ukusamba pa numa ya kwikata icitumbi.

Ilyo imyaka ya ba 1800 tailafika, ababomfi ba mu fipatala baleikata fitumbi e lyo bayaikata na balwele ukwabula ukusamba ku minwe. Ifi balecita fyalilengele abantu abengi ukulafwa. Na lyo line, Amafunde ya kwa Mose yena yalandile ukuti umuntu nga aikata icitumbi aleba uwakowela. Na kabili yalandile no kuti umuntu nga acita ifi, alingile ukusamba na menshi pa kuti asanguluke. Ubumi bwa bantu abalekonka aya amafunde bwalewama.—Impendwa 19:11, 19.

Ukupoosa ubusali.

Cila mwaka, abana ukucila pali 500,000 balafwa ku bulwele bwa kupolomya, kabili icilenga abengi ukulwala, kukanapoosa bwino ubusaali. Amafunde ya kwa Mose yalandile ukutila balingile ukushiika ubusali ukutali no kwikala abantu.—Amalango 23:13.

Ilyo balesembulula abana.

Amafunde ya kwa Mose yalandile ukuti umwana umwaume alingile ukusembululwa pa bushiku bwalenga 8 ukutula apo afyalilwe. (Ubwina Lebi 12:3) Ilyo umulungu umo taulapita apo umwana afyalilwe, umulopa ulasuma sana nga aicena. Nomba apo pa nshita balelemba Baibolo takwali ifya kubomfya ifingi pa kuti umulopa wilasuma, caleba bwino ukulolela papita umulungu ilyo tabalasembulula umwana.

Ifyo ukuba ne nsansa kulenga umuntu ukuba no bumi ubusuma.

Abafwailisha pa fya bumi e lyo na basayantisti balanda ukuti ubumi bwa muntu bulaba bwino nga ca kuti ali ne nsansa, ali ne subilo, aletasha, kabili aleelela abamukalifya. Baibolo itila: “Umutima wa nsansa muti uusuma, lelo umutima uwa bulanda umya ifupa.”—Amapinda 17:22.