Tɛla kɔ ndwokɔ mɔɔ ɩwɔ zʋ

Asʋ̃ Sayɩnsɩ Nɩɩ Bayɩbʋlʋ Iyɩyia a?

Asʋ̃ Sayɩnsɩ Nɩɩ Bayɩbʋlʋ Iyɩyia a?

Mɔɔ Bayɩbʋlʋ yɩ kã

 Nyɛ. Ɩwɔ numɔ kɛɛ Bayɩbʋlʋ yɩ ɩ́dɩ sayɩnsɩ buuku dɩyɛ, naasʋ̃ ɩkã sayɩnsɩ nwʋ odwokɔ pɛpɛɛpɛ. Ma yehila ndianwʋ azʋlɔtʋ be mɔɔ ɩma yɛnwʋ kɛɛ sayɩnsɩ nɩɩ Bayɩbʋlʋ iyiyia na Bayɩbʋlʋ ɩwɔ dasɩlɛ azʋlɔtʋ be mɔɔ ɩfalɩ sayɩnsɩ nwʋ mɔɔ ɩdɩ sʋnʋnkʋ̃ kʋlaa. Akʋ̃ sʋ̃ yɛkɔnwʋ kɛɛ nɩ mmenii sʋ̃maa mɔɔ nɩ bɔwɔ kɛnɩ wɔ mmɩlɩ mɔ bɛhɛlɛlɩ Bayɩbʋlʋ yɩ nɩ, nɩ bɛlɛ adwɩnɩ be mɔɔ ɩ nɩɩ sayɩnsɩ iáyiyia.

  •   Amansɔnɩ yɩ wɔ ahyɛasɩ. (Gyɛnɛsɩsɩ 1:1) Naasʋ̃ ɔwɔkɩ ndwokɔ sʋ̃maa be kile kɛɛ, kɛ abiye yɛ ɩwɔlɩ amansɔnɩ yɩ a, mfomi nninyeni mɔɔ bɛbɩndɩ yɛ bɛhɩhanlɩ bɔwɔlɩ numɔ bɛyɛlɩ amansɔnɩ yɩ a. Nɩ Babilɔnʋmaa lɛ dedi be kɛɛ, anyamɩnlɩ yɩ mɔɔ bɛyɛlɩ amansɔnɩ nɩ bɔzʋ̃ ngyemvile anwɩ̃ nu. Ndwondwodʋlɛmaa be sʋ̃ kã kɛɛ amansɔnɩ ɩzʋ̃ kolomviyia kezile be nu.

  •   Abiye yɛ ɩlɩla agyɩ ɩhyɩhyɛ abɔdɩ nu mmɛla ma dɩyɛ bela ɩhɔ zʋlɔ pɛpɛɛpɛ a, na kɛ anyamɩnlɩ be yɛ bɛhɩnhã nninyeni bɔwɔ nu a. (Dwoobu 38:33; Gyɛlɩmaya 33:25) Wɔ oyuwadɩ yɩ dɩka be nɩ, ɩyɛ a bɛkã awohwi ndwokɔ be kɛɛ anyamɩnlɩ nɩ bɔkʋla bɛyɛ mmenii atɩɩtɩɩ na bɛánwʋ bɛ nwɔkɛ wɔ dɩyɛ bela nu, yɛ mmenii bɛáhʋla bɛyɛ nwʋmɔ hwɩɩ.

  •   Azɩlɛ yɩ igyeni dɩka mɔɔ dɩyɛ bela íni. (Dwoobu 26:7) Nɩ ɔwɔkɩmaa sʋ̃maa lɛ dedi be kɛɛ azɩlɛ ɩdɩ tafala mɔɔ enii kezile anzɛnyɩɩ ɛnlamɩ be yɛ ɩzʋwa a. Abiyemmɔ sʋ̃ kã kɛɛ azɩlɛ yɩ da ɛnlamɩ be dɩkɛ ɔwʋlɔtʋ nantwi anzɛnyɩɩ akɩkɩlɩ mɛda.

  •   Ngyemvile nɩɩ nzulo mvʋlɔ mɔɔ oyuwa yɩ ɩtwɩ̃ ɩkɔ sʋlɔ nɩ yɛ isia itwu ikua azɩlɛ yɩ zʋ ma yenyia azudɩnlɩ, sunoo anzɛnyɩɩ nzulo awʋlɔ a. (Dwoobu 36:27, 28; Odwokɔhanlɛvʋlɔ 1:7; Ayɩzaya 55:10; Emɔsʋ 9:6) Nɩ ɔwɔkɩ Gilikimaa sunzu kɛɛ ngyemvile yɩ tʋ nzulo yɛ ɩkɔ ikua azudɩnlɩ nu a. Na mmenii mɔɔ bɔwʋwalɩ azɩ wɔ ɔlʋbɔ yaalɛ mɔɔ ɩtɔ zʋlɔ 18 nɩ po beleli belili.

  •   Avile yɩ pigyia bo nu sʋlɔ na bɔpʋlʋ bokua azɩ. Avile mɔɔ ɩwɔ kɛnɩ nnɛ nɩ, nɩ bɔwɔ ngyemvile tʋ. (Ndwomi 104:​6, 8) Naasʋ̃ awohwi ndwokɔ sʋ̃maa kile kɛɛ, kezimɔ avile mɔɔ ɩwɔ kɛnɩ nnɛ nɩ dɩ nɩ, anyamɩnlɩ yɩ yɛ bɛyɛlɩ yɩ ɔzɔ a.

  •   Sɛ edi wʋ nwʋ nni a, ɩbɔ wʋ pɔkɔdɩlɛ nwʋ banɩ. Nɩ Yizilayamaa bɛ sa nwʋ mɔɔ bɛkɛda bɔkɔwʋwʋ mmɩlɩ mɔ bɔzɔ funli nu, mmenii mɔɔ bɛlɛ adimakɛlɛ mɔɔ ɩyɛ nsanɩ mɔɔ bɛkɛyɩ bɛ wɔ mmenii nu, nɩɩ bɛ tiyiafi mɔɔ bɛkɛɣɩda zʋlɔ nɩ kɩnla mmɛla mɔɔ bɛva bɛmanlɩ bɛ nɩ nwʋ. (Lɛvitikɔsʋ 11:28; 13:​1-5; Ditilonɔmi 23:13) Naasʋ̃ ansaana ɔzɔ mmɛla nɩ kɛɣa nɩ, nɩ Igyibitimaa mɔɔ bɛyɛ azɩ awudo nɩ fa enii yɩ tiyiafi kua ɛhamɛ nɣezile nu.

Asʋ̃ Bayɩbʋlʋ kã sayɩnsɩ nwʋ odwokɔ be mɔɔ ɩáyɛ nɔhʋanlɛ a?

 Sɛ ede mmɩlɩ ekila Bayɩbʋlʋ yɩ nu bʋwɔ paa a, ɛkɛɣa kɔnwʋ kɛɛ munwalɩyɛ nɩ dɩ anhã. Ma yehila kezimɔ mmenii kã sayɩnsɩ mɔɔ ɩ nɩɩ Bayɩbʋlʋ iyiyia nwʋ odwokɔ mɔɔ ɩ́dɩ nɔhʋanlɛ nɩ be:

 Awohwi: Bayɩbʋlʋ kã kɛɛ bɛvalɩ aɣile ahyiã mɔɔ dɔnhwɩlɩ 24 yɛ ɩwɔ numɔ yɛ bɛva bɔwɔlɩ amansɔnɩ yɩ a.

 Nɔhʋanlɛ: Bayɩbʋlʋ yɩ kile kɛɛ, Nyamɩnlɩ wɔlɩ amansɔnɩ yɩ mɔɔ iákile mmɩlɩ pɔkyɩɩ mɔɔ ɩva ɩyɛlɩ ɔzɔ. (Gyɛnɛsɩsɩ 1:1) Ebiyekʋ̃ sʋ̃, bɛhã eɣile mɔɔ bɛva bɔwɔlɩ nninyeni nwʋ odwokɔ wɔ Gyɛnɛsɩsɩ ti 1 mɔɔ bɛákã mmɩlɩ tɩndɩnlɩ mɔɔ bɛva bɛyɛlɩ ɔzɔ nɩ nwʋ odwokɔ pɔkyɩɩ. Nɔhʋanlɛ odwokɔ lɛ kɛɛ, bɔfʋlɛ mmɩlɩ mɔ bɛva bɔwɔlɩ azɩlɛ nɩɩ sʋlɔ nɩ sʋ̃ kɛɛ “eɣile.” ​—Gyɛnɛsɩsɩ 2:4.

 Awohwi: Bayɩbʋlʋ yɩ kã kɛɛ bɔwɔlɩ nninyeni mɔɔ ifivi ansaana bɛbawɔ oyuwa mɔɔ ɩbʋwa ma nninyeni fivi nɩ.​—Gyɛnɛsɩsɩ 1:​11, 16.

 Nɔhʋanlɛ: Bayɩbʋlʋ yɩ da yɩ ali kɛɛ bɔwɔlɩ oyuwa ansaana bɛbawɔ nninyeni mɔɔ ifivi nɩ. Nɩ ɩkɩnla ahɔlɔnwa okuwu mɔɔ ɩwɔ “sʋlɔ” nɩ nwʋ. (Gyɛnɛsɩsɩ 1:1) “Eɣile” mɔɔ ili bɔmʋnlɩ nɩ, hanyɩɩ ɛgyɩkɩ̃ɩ̃ dɔlɩ azɩlɛ yɩ zʋ. Dɩyɛwɔlɛ “eɣile” mɔɔ ɩtɔ zʋlɔ asã mɔɔ oyumi ɩtɩdɩɩ nɩ, hanyɩɩ nɩ vindeli kezile ma nɩ ɩkʋla ɩma nninyeni fivi. (Gyɛnɛsɩsɩ 1:​3-5, 12, 13) Mɛyɩ mɛda nɩ yɛ akʋ̃ oyuwa nɩ yɛlɩ kezile mɔɔ abiye gyĩ azɩlɛ yɩ zʋ a, ɩkʋla ɩnwʋ yɩ baaba a.​—Gyɛnɛsɩsɩ 1:​16.

 Awohwi: Bayɩbʋlʋ kã kɛɛ oyuwa yɩ tua yɩ nwʋ wɔ azɩlɛ yɩ nwʋ.

 Nɔhʋanlɛ: Odwokɔhanlɛvʋlɔ 1:5 kã kɛɛ: “Oyuwa finde, na oyuwa ɩkɔ ɩtɔ; akʋ̃ itu tɔlɔnwa isia ɩkɔ dɩka mɔɔ ɩzʋ̃ ɩɣalɩ nɩ, na isia ifinde dɔkʋ̃.” Naasʋ̃ sɛ egyĩ azɩlɛ yɩ zʋ a, ɔkʋla ɔnwʋ kɛɛ oyuwa yɩ ifinde wɔ dɩka be yɛ ɩkɔtɔ ɩtɔ dɩka fʋlɔ a. Nnɛ po, mmenii kʋla kã kɛɛ “oyuwa yɩ vinde” anzɛnyɩɩ “oyuwa yɩ ɩhɔ dɔ,” naasʋ̃ kɛ oyuwa yɛ ifinde anzɛnyɩɩ ɩkɔ ɩtɔ a, mfomi azɩlɛ yɩ yɛ itua yɩ nwʋ wɔ oyuwa yɩ nwʋ a.

 Awohwi: Bayɩbʋlʋ kã kɛɛ azɩlɛ yɩ ɩdɩ tɛtɛlɛ.

 Nɔhʋanlɛ: Bayɩbʋlʋ yɩ fa odwokɔpɔkɔ “azɩlɛ munwa” mɔɔ ikile kɛɛ “oyuwadɩ yɩ dɩka bela” nɩ di egyima; naasʋ̃ eyi iáhile kɛɛ azɩlɛ nɩ dɩ tɛtɛlɛ anzɛnyɩɩ ɔkɔhʋla ɔkɔnwʋ azɩlɛ yɩ ti. (Egyima 1:8) Ɔzɔ la yɛ sɛ bɛkã “azɩlɛ yɩ ɔfʋã anla” a, ɩdɩ odwokɔ mɔɔ bɛkã bɛfa bekile kɛɛ bɛkãã azɩlɛ yɩ munwala nwʋ odwokɔ; ɔzɔ la yɛ nnɛ, abiye kɔhʋla kɛva manlɩ tisʋlɔ, ngyakɛ, adɔlɩyɛ nɩɩ sɛnzɛnɩ avindelɩyɛ keli egyima a​—Ayɩzaya 11:12; Luuku 13:29.