Ajawule pa ndandanda

Ajawule pa ndandanda wa yindu

Malonda ga ukapolo pasikati pa yilambo ya mu Africa ni America jaliji geni ja moto

Kugopoka ku Ukapolo

Kugopoka ku Ukapolo

Msikana jwine lina lyakwe Blessing * ŵamjiŵile kumangwakwe kwawula najo ku Europe kuti akakamuleje masengo gakutiŵa wumbo. Nambo ali ayice, yindu yacenjile. Ŵatandite kumkanganicisya kuti atande uhule. Ŵamputile kwa masiku 10, soni kumjogoya kuti naga akukana, ŵamwiŵasa mwakwe ku cilambo caŵatyocele calole lyosi. Ligongo lya yeleyi, jwagambile kutanda uhulewo.

Ciwulili ca acikapolo mu ndaŵi jakala ku Iguputo

Pamasengo ga uhulega, Blessing ŵasosekwaga kuti apateje mbiya ciŵandika mayulo 300 cilo cilicose. Mbiyasi syaliji syakuti ŵawucisyeje adona ŵakwe mpaka sikwane mayulo 40,000 syaŵamlipilile paulendowu. * Jwalakwe jwatite, “Nasakaga kutila, nambo najogopa yampaka ŵatendele ŵamwiŵasa mwangu. Naliji pacitega.” Yindu mpela yeleyi ni yayikwatendecelasoni ŵandu ciŵandika 4,000,000 pacilambo cosope ŵakusakamula masengo ga uhule mwakwakanganicisya.

Ukapolo watandite kalakala. Mnyamata jwine lina lyakwe Yosefe acabalegwe ŵamsumisye. Pambesi pakwe jwaŵele kapolo jwaŵatumicilaga mu nyumba ja mundu jwine jwakumanyikwa ku Iguputo. Mwakulekangana ni msikana jwatumkolasile kundanda jula, Yosefe pandanda nganamtendelaga yangalwe. Nambo paŵakanile kutenda yaŵam’ŵendile ŵamkwakwe ŵa ambuje ŵakwe, ŵamlambucisye kuti jwasakaga kwakamulila ŵakongwewo. Ligongo lya yeleyi ŵam’ŵisile mu nyumba ja ukayidi soni ŵamtaŵile ngongolo ni yisyano.—Genesis 39:1-20; Salimo 105:17, 18.

Papite yaka yejinji citendecele ngani ja Yosefe, nambo pakwamba ya Blessing pagambile kumala yaka yamnono. Atamose yili m’yoyo, nambope wosope ŵaŵiliŵa ŵalasile ligongo lya malonda gakusumisya ŵandu. Malonda gelega gatandite kalakala. Ŵandu akusatenda malondaga kuti apateje mbiya.

NGONDO JIKUSALIMBIKASYA MALONDA GA UKAPOLO

Yikuwoneka kuti litala lyangasawusya lyakupatila acikapolo lili kuputa ngondo. Mwenye jwatatu jwa ku Iguputo lina lyakwe Thutmose, jwapatile acikapolo ŵakwana 90,000 panyuma pakuputa ngondo ku Kanani. Ŵandu ŵa ku Iguputo ŵakanganicisyaga acikapolowo kamula masengo m’migodi, kutaŵa nyumba syawo syakulambilila, soni kuwukula sulo.

Mu ndaŵi ja Ulamusi Wekulungwa wa Loma, ulamusiwu wapatile acikapolo ŵajinji ligongo lya ngondo, mwati ndaŵi sine ŵaputaga ngondo pakusaka acikapolo basi. Yikuwoneka kuti mu yaka 100 ya Aklistu ŵandanda, ciŵalanjilo ca acikapolo mu msinda wa Loma cakwesile mpaka kwika hafu ja ciŵalanjilo ca ŵandu wosope ŵa mumsindawu. Acikapolo ŵajinji m’cilambo ca Iguputo soni ca Loma ŵatendelaga ngalwe ngaŵa masanje. Mwambone, acikapolo ŵaŵakamulaga masengo m’migodi ku Loma ŵatamaga ni umi ciŵandika yaka 30 basi.

Mkupita kwa ndaŵi, ukapolo nganijiŵa ngani jakwelegula. Kutandila mu yaka ya m’ma 1500 mpaka 1800, malonda ga ukapolo pasikati pa yilambo ya mu Africa ni America jaliji geni ja moto pacilambo cosope. Ciwanja ca UNESCO casasile kuti, ‘Acalume, acakongwe soni ŵanace ciŵandika 30,000,000 ŵajigele mwakwakanganicisya kuti akasumisye.’ Yikuwoneka kuti ŵandu ŵajinji mwa ŵeleŵa ŵawaga pakomboka nyasa jekulungwa ja Atlantic. Kapolo jwine jwamlume jwaŵakulupwice, lina lyakwe Olaudah Equiano jwasasile kuti, “Ulendowu waliji wakutesya canasa mwati yili yakusawusya kuti nayilondesye yosope. Twapikanaga kulila kwa acakongwe soni ŵandu ŵaŵawaga paulendo wosopewu.”

Nambo cakutesya canasa cili cakuti malonda ga ukapolo gakutendekwape masiku agano. Ciwanja cakulolela ŵakamula masengo pacilambo cosope casasile kuti acalume, acakongwe soni ŵanace ciŵandika 21,000,000 akukamula masengo mwaukapolo, akusiŵatendela ngalwe soni kwalipila tumbiya twamnono kapena ngalipila kwene. Acikapolo masiku agano, akusakamula masengo m’migodi, m’mafakitale gakupanganya yakuwala ni gagumba njelwa, m’nyumba syakutendela yagonana, soni masengo ga panyumba. Atamose kuti kutenda yeleyi kuli kukasa malamusi, nambope ciŵalanjilo ca ŵandu ŵali pa ukapolo cikutupa.

Ŵandu ŵajinji akulaga ni ukapolo masiku agano

KUGOPOKA KU UKAPOLO

Acikapolo ŵajinji akusatenda yakomboleka kuti apate ufulu ligongo lya ngalwe syakusasimana nasyo. Mu 73 B.C.E., * kapolo jwine lina lyakwe Spartacus yalumo ni acikapolo ŵane ŵakwana 100,000 ŵajimucile ulamusi wa Loma pakusaka ufulu. Nambo yaŵasakagayo yalepelece. Mu yaka ya m’ma 1800 acikapolo pa cilumba ca Hispaniola ku Caribbean, ŵajimucile acambuje ŵawo. M’caka ca 1804 acikapolo ŵaŵakamulaga masengo m’migunda ja miwa m’cilamboci, ŵatandisye ngondo ligongo lya ngalwe syaŵatendelaga. Ngondoji jatendekwe kwa yaka 13. Pambesi pakwe yatendekasisye kuti papagwe cilambo cakulijimila pajika ca Haiti.

Cisyasyo cakumanyikwa mnope cakala cakwamba ya kugopolwa kusyesyene ku ukapolo cili kutyoka kwa Ayisalayeli ku Iguputo. Ayisalayeli ciŵandika 3,000,000 ŵagopwele ku ukapolo ku Iguputo. Jemanjaji ŵasosekwaga kuti agopoledwe ku ukapolo ligongo ŵasimanaga ni yakusawusya. Baibulo jikusasala mwawaŵelele umi wawo, Aiguputowo ŵakamulicisyaga masengo “mwaukapolo wamtundu wuliwose soni mwangalwe.” (Eksodo 1:11-14) Jwakulamulila jwine jwa ku Iguputo jwayikene pakutamilikasya litala lyakunandiya kutupa kwa Ayisalayeli, mwakulamula kuti makandi ga Ciyisalayeli gawulajidweje.—Eksodo 1:8-22.

Kugopoka kwa Ayisalayeli ku ukapolo kuli kwapajika ligongo lyakuti Mlungu jwajinjilile. Mlungu jwamsalile Mose kuti, “Ngumanyilila yipwetesi yakulaga nayo, mwati cinduluce kuti ngakulupusye jemanjajo.” (Eksodo 3:7, 8) Kutandila pandaŵiji mpaka lelo, caka cilicose Ayisalayeli akusatenda Pasaka pakumbucila yeleyi.—Eksodo 12:14.

KUMALA KUSYESYENE KWA UKAPOLO

Baibulo jikusasala kuti, “Mlungu jwetu Yehofa, ali jwacilungamo,” soni jikusatusimicisya kuti jwangacenga. (2 Mbiri 19:7; Malaki 3:6) Mlungu jwamtumisye Yesu pacilambo capasi kuti ‘cajenesye ya kugopoledwa kwa ŵakukamulwa ukapolo . . . , soni kukwagopola ŵakasice mtima.’ (Luka 4:18) Ana Yesu jwagopolelaga ukapolo wakusumisya ŵandu? Iyayi. Mlungu jwamtumisye Yesu kuti ŵagopole ŵandu ku ulemwa soni ciwa. Jwalakwe jwatite, “Usyesyene tuwucimgopola.” (Yohane 8:32) Atamose apano usyesyene waŵajiganyaga Yesu ukugopola ŵandu m’matala gakulekanganalekangana.—Alole libokosi lyakuti “Kugopoka ku Mtundu Wine wa Ukapolo.”

Yikuwoneka kuti Mlungu ŵamkulupwisye Yosefe ku ukapolo, nambo mwakulekangana ni mwaŵatendele pakumkulupusya Blessing jwatumkolasile kundanda jula. Mpaka aŵalanje ngani ja Yosefe mu caputala 39 mpaka 41 ca buku ja Genesis. Kugopoka ku ukapolo kwa Blessing kwalijisoni kwapajika.

Blessing paŵamtopwele ku cilambo caŵatamaga ku Europe, jwapite ku cilambo ca Spain. Ali ayice m’cilamboci ŵasimene ni Ŵamboni sya Yehofa, kaneko jwatandite kulijiganya Baibulo. Jwalakwe jwasimicisye kucenga umi wakwe mwati jwapatile masengo gambone. Jwaŵendilesoni adona ŵakwe ŵala kuti anandiye mbiya syaciŵawucisyeje pamwesi wuliwose. Lisiku line adona ŵakwe ŵala ŵamjimbile foni ni kumsalila kuti amkululucile ngongole jila soni kuti ŵakululucile adona ŵakwewo yaŵamtendele. Ana yaŵele wuli kuti ayikane pakusala yeleyi? Nombe nawo adonawo ŵatandite kulijiganya Baibulo ni Ŵamboni sya Yehofa. Blessing jwatite, “Usyesyene ukusagopola ŵandu m’litala lyakusimonjesya kwabasi.”

Yehofa yampwetekaga pakulola yangalwe yaŵasimanaga nayo Ayisalayeli paŵaliji ku ukapolo ku Iguputo. Jwalakwe akusapikanasoni m’yoyo masiku agano pakulola yindu yangali cilungamo. Kusala yisyene, ŵandu ngaŵa mkupakombola kumasya mtundu wuliwose wa ukapolo atamose ali alinjilile catuli. Nambo Mlungu ŵasasile kuti cacikombola kutenda yeleyi. Baibulo jikusati, “Nambo tukwembeceya kwinani kwasambano soni cilambo capasi casambano mwakamulana ni cilanga cakwe, mwelemu muciŵa cilungamo.”—2 Petulo 3:13

^ ndime 2 Linali tulicenjile.

^ ndime 3 Yeleyi yigopolela kuti Blessing ŵasosekwaga kupata mbiya ciŵandika 24,000 kwacha cilo cilicose, soni ngongole josope ja adona ŵakwewo jaliji jakupunda 3,000,000 kwacha.

^ ndime 12 B.C.E. jikugopolela yaka yele Yesu ŵaliji mkanapagwe.