1. Ndi mini zwine ra fanela u zwi ita u itela uri lutendo lwashu lu dzule lwo khwaṱha?

VHATHU vhanzhi vha amba uri vha tenda fhedzi kha zwithu zwine vha kona u zwi vhona nga maṱo. Ri nga thusa hani vhathu vho raloho uri vha vhe na lutendo kha Yehova? Bivhili i ri “a hu na muthu we a vhuya a vhona Mudzimu.” (Yoh. 1:18) Nga zwenezwo, ri nga vha hani na vhungoho ha uri lutendo lwashu kha “Mudzimu a sa vhonali” Yehova lu dzula lwo khwaṱha? (Vhakol. 1:15) Tsha u thoma, ri fanela u ḓivha pfunzo dzine dza sa bvisele khagala ngoho nga ha Yehova. Nga zwenezwo, ri fanela u shumisa Bivhili zwavhuḓi u itela u hanedza mavhonele maṅwe na maṅwe ane a “thivhela nḓivho ya Mudzimu.”—2 Vhakor. 10:4, 5.

2, 3. Ndi pfunzo dzifhio mbili dzine dza swingisa vhathu uri vha si vhone ngoho nga ha Mudzimu?

² Iṅwe pfunzo yo phaḓalalaho ya mazwifhi yo swingisaho vhathu uri vha si vhone ngoho nga ha Mudzimu ndi pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela. Enea mavhonele ha tendelani na Bivhili nahone a ita uri vhathu vha si tsha vha na fulufhelo. Pfunzothendwa ya uri vhutshilo hoṱhe ho sokou bvelela i sumbedza uri vhutshilo ha vhathu a vhu na ndivho.

³ Kha ḽiṅwe sia, vhaṅwe vhathu vha vhurereli vha funza uri fhethu hoṱhe, u katela na ḽifhasi ḽashu na vhutshilo hoṱhe zwi tou vha na miṅwaha ya zwigidi zwi si gathi fhedzi. Vhane vha funza yeneyi pfunzothendwa vha nga vha vha tshi ṱhonifha Bivhili, fhedzi vha tenda uri Mudzimu o sika zwithu zwoṱhe nga maḓuvha a rathi, a re na awara dza 24 miṅwahani ya zwigidi zwi si gathi yo fhiraho. Vha landula vhuṱanzi ha lwa saintsi vhu pfalaho vhune ha lwisana na mavhonele avho. Nga zwenezwo, yeneyi pfunzo ya mazwifhi i nyadzisa Bivhili, ya ita uri i vhonale i sa pfesesei nahone i songo tea. Vhathu vhane vha tikedza mavhonele eneo vha nga ri humbudza vhaṅwe vha ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha vhe vha vha vha tshi fhisetshela Mudzimu “fhedzi hu si u ya nga nḓivho yo teaho.” (Vharoma 10:2) Ri nga shumisa hani Ipfi ḽa Mudzimu u hanedza “pfunzo dza  mazwifhi”? * Ri nga ita nga u ralo arali ra shuma vhukuma u itela u wana nḓivho yo teaho ya zwine Bivhili ya zwi funza.

4. Lutendo lwashu lu fanela u thewa ngafhi?

⁴ Bivhili i ri funza u londota nḓivho. (Mir. 10:14) Yehova u ṱoḓa lutendo lwashu lu tshi thewa kha vhuṱanzi na mbuno dzi pfalaho, hu si kha pfunzo dza maṱali dza vhathu kana masialala a vhurereli. (Vhalani Vhaheberu 11:1.) U itela u khwaṱhisa lutendo lwashu kha Mudzimu, ri fanela u thoma ra vha na vhungoho ha uri Yehova u hone. (Vhalani Vhaheberu 11:6.) Ri swikelela yeneyo phetho, hu si nga nṱhani ha uri hu na zwine ra ṱoḓa u tenda khazwo, fhedzi nga u ṱolisisa mbuno na nga u shumisa ‘maanḓa ashu a u humbula.’—Vharoma 12:1.

5. Ndi tshiitisi tshifhio tshine tsha ri khwaṱhisedza uri Mudzimu u hone?

⁵ Muapostola Paulo o ri ṋea tshiitisi tshithihi tsha uri ndi ngani ri tshi fanela u vha na vhungoho ha uri Mudzimu u hone, naho ri sa koni u mu vhona. Paulo o ṅwala hezwi malugana na Yehova: “Naho pfaneleo dzawe dzi sa vhonali, vhathu vha nga dzi vhona zwavhuḓi musi vha tshi sedza zwe a zwi sika u bva tshee shango ḽa sikwa, uri maanḓa awe a sa fheli na uri ndi Mudzimu ngangoho zwi ṱalukanyiwa nga zwe a zwi sika.” (Vharoma 1:20) Ni nga thusa hani muthu ane a timatima uri Mudzimu u hone uri a kone u vhona vhungoho ha maipfi o hevhedzwaho a Paulo? Ni nga kha ḓi ṱolisisa vhuṅwe vhuṱanzi vhu tevhelaho ha tsiko vhune ha dzumbulula maanḓa na vhuṱali ha Musiki washu.

6, 7. Maanḓa a Yehova o dzumbululwa hani kha zwithu zwivhili zwine zwa ri tsireledza?

⁶ Maanḓa a Yehova a dzumbululwa kha zwithu zwivhili zwine zwa ri tsireledza—dzingamufhe wa ḽifhasi na maanḓa a maginethe. Sa tsumbo, dzingamufhe u ri itela zwinzhi u fhira u sokou ri ṋea muya une ra u fema. Nga nḓila-ḓe? Matombo mahulwane a re tshikhalani a nga tshinyadza nga maanḓa arali a rwa kha ḽifhasi. Fhedzi zwenezwi a zwi itei nga nṱhani ha uri a a swa musi a tshi swika kha dzingamufhe wa ḽifhasi. Musi a tshi khou swa, a ita ṋaledzi dzine dza tshimbila nga luvhilo luhulwane lutomboni vhusiku.

⁷ Maanḓa a maginethe a ḽifhasi a dovha a ri tsireledza kha khombo. Tshenetshi tshitsireledzi tshi bva vhudzivhani ha ḽifhasi. Vhukati-kati ha ḽifhasi hu na tsimbi yo ṋokaho, ine ya ita uri pulanete yashu i vhe na maanḓa mahulwane a maginethe ane a swika tshikhalani. Tshenetshi tshitsireledzi tshi ri tsireledza kha masana a re na khombo a bvaho tshikhalani na ḓuvhani. Nga nṱhani ha maanḓa a maginethe a ḽifhasi, enea masana ha fhisi zwithu zwi tshilaho zwi re kha ḽifhasi. Nṱhani hazwo, a a fashwa nahone a humela tshikhalani. Ri a kona u vhona vhuṱanzi ha maanḓa a maginethe a ḽifhasi musi ri tshi vhona mivhala i penyelelaho i re Devhula na Tshipembe kha ḽifhasi. A zwi timatimisi uri Yehova u na ‘maanḓa mahulu.’—Vhalani Yesaya 40:26.

8, 9. Vhuṱali ha Yehova ho dzumbululwa hani kha mitevheṱhaḓu ine ya tikedza vhutshilo?

⁸ Vhuṱali ha Yehova vhu dzumbululwa nga nḓila ine a ita ngayo uri zwi konadzee uri vhutshilo vhu bvele phanḓa kha ḽifhasi. Sa tsumbo: Edzani u humbula ni tshi dzula ḓoroboni ṱhukhu i re na vhathu vhanzhi yo tangwaho nga mbondo, i si na nḓila ya u wana maḓi o kunaho kana zwi sa konadzei u laṱa mashika. Hu si kale yeneyo ḓorobo i ḓo vha na mashika nahone a i nga ḓo dzulea. Kha ḽiṅwe sia, ḽifhasi ḽashu ḽi fana na ḓorobo yeneyo ine ya vha na mbondo. A ḽi na maḓi manzhi o kunaho nahone a zwo ngo leluwa u laṱa mashika. Naho zwo ralo, yeneyi “ḓorobo yo tangwaho  nga mbondo,” i kona u tikedza zwithu zwi tshilaho zwa dzibilioni, mirafho nga mirafho. Ndi ngani? Ndi nga nṱhani ha uri ḽifhasi ḽi a kona u dovha ḽa shumisa zwithu zwine zwa vha zwa ndeme vhutshiloni.

⁹ Ṱhogomelani mutevheṱhaḓu wa okisidzheni. Zwithu zwi tshilaho zwa dzibilioni zwi fema okisidzheni nahone zwa bvisa khaboni daokisaidi. Naho zwo ralo, okisidzheni a i fheli nahone dzingamufhe a u ḓalelwi nga gese ya “tshika” ine ya vha khaboni daokisaidi. Ndi ngani? Phindulo i wanala kha maitele a mangadzaho ane a vhidzwa photosynthesis. Kha enea maitele, zwimela zwidala, zwi kokodza khaboni daokisaidi, maḓi, mufhiso wa ḓuvha, pfushi nahone zwa bveledza dzikhabohaidireithi na okisidzheni. Musi ri tshi fema okisidzheni, wonoyu mutevheṱhaḓu u vhuyelela he wa thoma hone. Nga maṅwe maipfi, Yehova u shumisa zwimela zwe a zwi ita u “ṋea vhathu vhoṱhe vhutshilo na muya wa u fema.” (Mish. 17:25) Zwenezwo ndi vhuṱali vhu swayeaho vhukuma!

10, 11. Tshisusu na benga zwi dzumbulula hani vhuṱali ha Yehova?

¹⁰ Vhuṱali ha Yehova vhu dovha ha dzumbululwa kha zwithu zwoṱhe zwi tshilaho kha ḽifhasi. Hu anganyelwa uri hu na mifuda ya zwithu zwi tshilaho ya milioni mbili u swika kha dza 100. (Vhalani Psalme ya 104:24.) Ṱhogomelani vhuṱali vhune ha vhonala kha nḓila ye zwiṅwe zwithu zwi tshilaho zwa sikwa ngayo.

¹¹ Sa tsumbo, tshisusu tshi na vhuluvhi vhune ha lingana na ṱhodzi ya bulupheni. Naho zwo ralo, tshenetshi tshisusu tshi na vhukoni ha u fhufha khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 3 000 u bva Canada u swika ḓakani ḽa Mexico, tshi tshi livhiswa nga ḓuvha. Tshi kona hani u vhona ḓuvha ḽi tshi khou tshimbila lutomboni? Yehova o sika tshenetshi tshisusu tshine tsha vha na vhuluvhi vhuṱuku uri tshi kone u fhufha hu sa londwi uri ḓuvha ḽi ya ngafhi. Kana ṱhogomelani ḽiṱo ḽa benga (dragonfly). Tshenetshi tshikhokhonono tshi vhona nga maṱo a mafanedza. Ḽiṱo ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi na lense dza 30 000. Naho zwo ralo, vhuluvhi vhuṱuku ha benga vhu kona u pfesesa zwidodombedzwa zwoṱhe zwine zwa bva kha dzenedzo lense dzoṱhe, nahone ḽi ṱhogomela u dzinginyea naho hu ufhio hune ha vha hone henefho tsini.

12, 13. Ndi mini zwine zwa ni takadza nga ha nḓila ye Yehova a ita ngayo tsiki dzine dza vhumba muvhili waṋu?

¹² Nḓila ye Yehova a sika ngayo tsiki dza zwithu zwoṱhe zwi tshilaho i a mangadza vhukuma. Sa tsumbo, muvhili waṋu wo vhumbwa nga tsiki dzi ṱoḓaho u vha trilioni dza 100. Nga ngomu ha tsiki iṅwe na iṅwe hu na ludzi luṱuku lu ne lwa vhidzwa DNA (deoxyribonucleic acid). I vhulunga vhunzhi ha zwidodombedzwa zwine zwa ṱoḓea u itela u fhaṱa muvhili woṱhe.

¹³ DNA i kona u vhulunga zwidodombedzwa zwingafhani? Vhambedzani gireme nthihi fhedzi ya DNA na CD. CD i nga vhulunga mafhungo oṱhe ane a vha kha ṱhalusamaipfi, zwine zwa vha zwithu zwi swayeaho  ngauri tshenetshi tshishumiswa tsho itwa nga kupulasitiki kusekene. Naho zwo ralo, gireme nthihi fhedzi ya DNA i nga lingana na CD dza trilioni! Nga maṅwe maipfi, DNA ṱhukhu-ṱhukhu yo omiswaho i nga vhulunga zwidodombedzwa zwo eḓanaho u vhumba vhathu vhoṱhe vhane vha khou tshila ṋamusi, vho andiswa lwa 350!

14. Zwithu zwo tumbulwaho nga vhorasaintsi zwi ita uri ni ḓipfe hani nga ha Yehova?

¹⁴ Khosi Davida o amba uri zwi tou nga Yehova o ṅwala buguni mafhungo oṱhe ane a ṱoḓea u vhumba muvhili wa muthu. A tshi amba nga ha Yehova Mudzimu, o ri: “Maṱo au o zwi vhona ndi kha ḓi vhumbea; buguni yau ho vha hó no ṅwalwa zwoṱhe; maḓuvha o vha o no vheakanywa, na ḽithihi ḽao ḽi sathu u vha hone.” (Ps. 139:16) Zwi a pfesesea uri ndi ngani Davida o khoḓa Yehova musi a tshi vhona nḓila ye muvhili wawe wa vhumbwa ngayo. Miṅwahani ya zwenezwino, vhorasaintsi vho tumbula zwithu zwinzhi zwine zwa ri mangadza malugana na nḓila ye Yehova a ri vhumba ngayo. Zwenezwi zwi dovha zwa ri ṋea tshiitisi tsha u tendelana na mupsalme we a ṅwala zwi tevhelaho nga ha Yehova: “Ndi a U livhuha nge wa mbumba lwa vhuṱolo; mishumo yau i a kanukisa; muya wanga u elekanya zwithu zwihulu.” (Ps. 139:14) Vhukuma, ndi ngani vhathu vha sa koni u vhona uri tsiko i dzumbulula uri hu na Mudzimu a tshilaho?

15, 16. (a) Khandiso dzashu dzo ita hani uri ri dzhiele nṱha vhukoni ha Yehova ha u sika? (b) Ndi tshifhio tshipiḓa tshe na tshi takalela kha thero “Was It Designed?”

¹⁵ Miṅwahani ya maḓana, magazini wa Awake! wo thusa vhathu vha dzimilioni u dzhiela nṱha zwe zwa dzumbululwa nga tsiko ya Mudzimu washu a tshilaho. Sa tsumbo, nga 2006, thero ya September yo vha i na tshiṱoho tshine tsha ri “Is There a Creator?” Yo vha yo livhisa ṱhogomelo yoṱhe kha u bonyolosa maṱo a vho swingiswaho nga pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela na dziṅwe pfunzo dza mazwifhi. Malugana na yeneyi thero yo khetheaho, muṅwe wahashu wa tshisadzini o ṅwalela ofisi ya davhi ya United States a ri: “Fulo ḽa u tshimbidza yeneyi khandiso yo khetheaho ḽo tshimbila nga nḓila i mangadzaho vhukuma. Muṅwe mufumakadzi o humbela magazini dza 20. Ndi mudedekadzi wa ḓivhavhutshilo nahone o vha a tshi ṱoḓa u ṋea muṅwe na muṅwe wa vhagudiswa vhawe magazini.” Muṅwe wahashu wa tshinnani o ṅwala a ri: “Ndi na miṅwaha i ṱoḓaho u vha 75 nahone ndo thoma u ya tsimuni mafheloni a vho-1940, fhedzi a thi athu vhuya nda takalela vhuḓinḓa u fana na uno ṅwedzi musi ndi tshi tshimbidza yeneyi khandiso yo khetheaho ya Awake!”

¹⁶ Miṅwahani ya zwenezwino, khandiso nnzhi dza Awake! dzi na thero ine ya ri “Was It Designed?” Dzenedzi thero pfufhi dzi ombedzela nḓila i mangadzaho ya tsiko na nḓila ye vhathu vha lingedza ngayo u edzisa Muvhumbi Makone. Ro wana dziṅwe khandiso dzo engedzeaho u itela u ri thusa uri ri ḓisele Mudzimu thendo musi nga 2010 hu tshi bviswa bugwana Naa Zwithu Zwi Tshilaho Zwo Tou Sikwa? Zwifanyiso zwo nakaho na zwi funzaho vhukuma zwi re kha yeneyi khandiso zwo itelwa u ri ṱuṱuwedza u dzhiela nṱha vhukoni ha Yehova ha u sika. Mbudziso dzi re magumoni a tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe dzi thusa muvhali uri a humbule nga ha mafhungo e a a ṱolisisa. Naa no takalela u shumisa yeneyi bugwana musi ni tshi ṱanziela nnḓu na nnḓu, khagala kana lu songo dzudzanywaho?

17, 18. (a) Vhabebi, ni nga ṱuṱuwedza hani vhana vhaṋu uri vha kone u imela lutendo lwavho? (b) No shumisa hani bugwana dzi ambaho nga tsiko kha vhurabeli haṋu ha muṱa?

¹⁷ Vhabebi, naa no no ṱolisisa yeneyi bugwana ya mivhala na vhana vhaṋu sa tshipiḓa tsha vhurabeli ha muṱa? Arali na ita nga u ralo, ni ḓo vha thusa uri vha dzhiele nṱha Mudzimu washu a tshilaho. Khamusi ni na vhana vhane vha kha ḓi vha vhaswa vhane vha dzhena tshikolo tsha murole wa nṱha. Kanzhi vha funzwa pfunzothendwa ya uri zwithu zwo sokou bvelela. Vhorasaintsi, vhadededzi, mbekanyamushumo  dza mupo na zwithu zwa u ḓimvumvusa zwi ngaho thelevishini, dzifilimu, zwi tikedza muhumbulo wa uri pfunzo ya uri zwithu zwo sokou bvelela ndi ya ngoho. Ni nga thusa vhana vhaṋu vhane vha kha ḓi vha vhaswa u lwisana na mazwifhi eneo nga u shumisa iṅwe bugwana, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, ye ya bviswa nga 2010. U fana na bugwana Naa Zwithu Zwi Tshilaho Zwo Tou Sikwa?, yeneyi khandiso i ṱuṱuwedza vhaswa uri vha vhe na vhukoni ha u ‘ṱalukanya.’ (Mir. 2:10, 11) I vha funza nḓila ya u ṱolisisa arali zwine vha zwi guda tshikoloni zwi tshi pfala.

¹⁸ Bugwana Origin of Life yo itelwa u thusa vhagudiswa u ṱolisisa mivhigo yo kaludzwaho ya mafhungo ine khayo vhorasaintsi vha amba uri vho wana marambo a kale a zwipuka ane vha ri ndi vhuṱanzi ha uri zwithu zwo sokou bvelela. I vha ṱuṱuwedza uri vha ḓihaṱulele vhone vhaṋe arali mivhigo yo raloho i tshi ṋea vhuṱanzi ha uri vhathu vha bva kha zwipuka. I dovha ya vha gudisa nḓila ya u fhindula zwe vhorasaintsi vha zwi amba uri vho wana vhuṱanzi ha uri vhutshilo ho sokou bvelela. Vhabebi, arali ni tshi shumisa dzenedzi bugwana, ni nga ita zwo engedzeaho u ṱuṱuwedza vhana vhaṋu uri vha vhe na vhukoni ha u fhindula vhane vha ṱoḓa zwiitisi zwa u tenda havho kha Musiki.—Vhalani 1 Petro 3:15.

19. Roṱhe ri na ndugelo ifhio?

¹⁹ Ri guda zwinzhi nga ha pfaneleo dzavhuḓi dza Yehova musi ri tshi vhala nga ha tsiko kha khandiso dze ra dzi wana ndanguloni. Hovhu ndi vhuṱanzi vhu pfalaho vhune ha ri ita uri ri takalele u hulisa Mudzimu washu. (Ps. 19:1, 2) Ri na ndugelo khulwane lungafhani ya u ṋea Yehova Musiki wa zwithu zwoṱhe, khuliso na vhugala zwo mu teaho!—1 Tim. 1:17.