Lutani apo pali nkhani

Lutani apo pali mitu ya nkhani

Manyani za Visomba vya Whale!

Manyani za Visomba vya Whale!

Chaka chilichose kwambira mu Julayi, visomba vyanakazi vyakuchemeka right whales (visomba vyakwenelera) vikufika mumphepete mwa nyanja kumwera kwa Santa Catarina, Brazil. Visomba ivi vikufuma kutali chomene, kumpoto kwa Antarctic Circle, ndipo vikwiza kuzakababa ŵana na kuŵapwelelera. Ntheura ŵanthu ŵakufupi ŵakuthilimukira ku malo agha kukawonelera umo visomba ivi vikuchitira na ŵana ŵawo kweniso umo vikuseŵelera. *

Ni Visomba Vikuruvikuru

Somba yanakazi yikuŵa yitali mamita 16 (mafiti 52), kuyana na sayizi ya basi yikuru ya dabudeka. Ndipo zinyake zikukwana makilogiramu 80,000 (matani 80). Kanandi somba iyi yikuŵa yifipa ndipo nyengo zinyake yikuŵa na mabanga ghatuŵa kunthumbo. Yili na mutu ukuru, ndipo mulomo wake ngutali. Somba iyi yilije chishuwiro cha pamuwongo. Para yikukhumba kuluta kunthazi yikubafura na muphephe wake pachanya na pasi. Yikushuwa nga umo zikuchitira somba zose yayi. Para yikukhumba kung’anamukira kunyake yikwendeska vishuwiro vyamumphepete na kung’anamuka. Vikuyanako waka na umo yikuchitira ndege.

Nangauli chisomba ichi ntchikuru chomene, kweni chikuchita vinthu vyakuzizwiska, chikudukira muchanya na kugadabuka kwambura suzgo. Chikwenda uku muphephe uli kuwaro; chikunyamuska muphephe wake muchanya na kutimbiska pa vimaji; kweniso chikuzunthira muchanya zuu mbwe pa vimaji kuvwa!

Umo Visomba Ivi Vikuwonekera

Ku mutu, visomba vya right whale vili na magankha ghatuŵa panji ghayelo, agho ghali na tunthu tunandi uto ŵakutuchema nyinda. Karina Groch wa ku Brazil wakati: “Magankha gha chisomba chilichose ngakupambana na visomba vinyake, vili nga umo vimphata vyamumawoko gha munthu waliyose vikupambanirana na ŵanyake. Ivi vikovwira kuŵanika panji kupambaniska visomba ivi. Para visomba ivi viza, tikuvijambura magankha ghake na kusunga vithuzi.”

Ŵasayansi ŵakuti para visomba ivi vyafwa, chikuŵa chakusuzga kumanya vyaka vyake. Chifukwa ntchakuti vilije mino. Ŵakusachizga kuti pa avereji, visomba ivi vikukhala vyaka 65. *

Umo Visomba Ivi Vikulyera

Visomba vya right whale vikurya twamoyo tuchokotuchoko twamunyanja. Ku mulomo wapasi na wakuchanya kuli tunthu tunandi twakuwoneka nga ni bulashi. Ntheura para vikwenda mu maji vikujura mulomo ndipo twamoyo tukukoleka mu ‘tumabulashi’ utu. Pa zuŵa limoza, chisomba ichi chingarya chakurya chakukwana matani ghaŵiri (makilogiramu 2,000).

Mu myezi ya Janyuwale na Febuluwale, visomba ivi vikurya mumphepete mwa nyanja ku Antarctic. Pa nyengo iyi vikuŵa na mafuta ghanandi chomene. Mafuta ghanandi agho vikuŵa nagho ghakovwira kuti vithukirenge para vili mu maji ghakuzizima chomene, kweniso ndigho vikugomezga para vili paulendo.

Kasi Vikenda Wuli Kuti Visomba Ivi Vimanyikwenge na Zina Ili?

Kwambira mu 1700, ŵanthu ŵakuchemeka whalers ŵakakomanga visomba ivi, chomenechomene mu nyanja za kumwera kwa charu chapasi. Iwo ŵakawona kuti visomba ivi ni vyakwenelera kuvikoma. Lekani ŵakavithya right whales panji kuti visomba vyakwenelera. Chifukwa wuli? Chikaŵa chipusu kuvikoma chifukwa vikwenda pachokopachoko. Nanga munthu wangaŵa na mukondo pera uku wali mu boti lamathabwa, wakasuzgikanga yayi kuvikoma. Chinyake ntchakuti visomba vya right whale vikupambana na visomba vinyake chifukwa para ŵavikoma vikuyenjama pamaji chifukwa vili na mafuta ghanadi chomene. Ntheura awo ŵavikoma ŵakasuzgikanga yayi kuviguzira pa mtunda.

Chifukwa chinyake icho ŵakatemweranga visomba ivi ntchakuti ŵakatorangako mafuta na tunthu twakuŵa nga ni ‘bulashi,’ ivyo vikaŵa vyakuzirwa chomene pa nyengo iyo. Mafuta ŵakabuskiranga nyali za mu misewu kweniso kuphaka mu visulo kuti vileke kukwenthana. Tunthu twakuŵa nga ni bulashi ŵakapangiranga makoseti (tumalaya twakufyenya nthumbo uto ŵanakazi ŵakuvwara mukati), maluswazu, na maambulera. Para ŵaguliska vinthu vyakuŵa nga ni bulashi vya chisomba chimoza, ndalama zawo zose izo ŵamalira pakukoma visomba ivi, zikaweranga.

Kuzakafika m’ma 1900, visomba vya right whale vikachepa chifukwa chakuti ŵanthu ŵakavikoma chomene. Ntheura, bizinesi ya kukoma visomba ivi yikamara. Ku Brazil, dowoko laumaliro lakukomerako visomba ivi ŵakalijara mu 1973. Nangauli mitundu yinyake ya visomba ivi yikuwelerapo pachokopachoko, kweni yinyake yichali pangozi.

Visomba vya right whale ni vimoza mwa vyamoyo vyakuzizwiska chomene pa charu chapasi. Vyose ivi mbukaboni wa vinjeru vyakuzizwiska na nkhongono za uyo wakavilenga, Yehova Chiuta.—Salimo 148:7.

^ ndime 2 Malo ghanyake agho vikubabiranako ni mumphepete mwa nyanja ku Argentina, Australia, South Africa, na Uruguay, kweniso ku virwa vya Auckland.

^ ndime 8 Ŵasayansi ŵakuti visomba vya right whale vilipo mitundu yitatu. Pali Eubalaena australis ivyo vikusangika mu nyanja za kumwera kwa charu chapasi, kweniso pali Eubalaena glacialis na Eubalaena japonica ivyo vikusangika mu nyanja za kumpoto kwa charu chapasi.