MARITO wolawo ya vutlhari ya Hosi Solomoni ma yi hlamusela kahle ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona. Leswi vutomi byi nga koma ni leswi hi nga swi kotiki ku balekela rifu, kumbexana hi swona swi endlaka leswaku vanhu va navela ku hanya nkarhi wo leha. I khale vanhu va ri karhi va lavisisa swilo leswi nga ta hi pfuna leswaku hi hanya nkarhi wo leha.

Hi xikombiso, tibuku to tala leti dumeke a ti vulavula hi ntsheketo wa vutomi bya Gilgamesh loyi a ri hosi ya Musumeriya. Xitori xin’wana xi tiviwa tanihi ntsheketo wa Gilgamesh, laha a ringeteke ndlela leyi nga ni khombo yo balekela rifu. Makungu ya yena ma be hansi.

Hi lembe xidzana ra vumune B.C.E., vativi va sayense va le Chayina va ringete ku endla murhi lowu a wu ta endla leswaku vanhu va hanya nkarhi wo leha. Va endle mirhi leyi nga ni khemikhali ya phoyizeni leyi vuriwaka mercury ni ya arsenic. Leswi swi endle leswaku ku fa vafumi vo tala va le Chayina. Vativi va sayense va le Yuropa va ringete ku endla golide leyi dyiwaka hi ku tshemba leswaku leswi yi nga rhosiki yi ta endla leswaku vanhu va hanya nkarhi wo leha.

Namuntlha, van’wasayense lava dyondzeleke swa ntivo-vutomi va ringeta ku kumisisa lexi endlaka vanhu va dyuhala. Matshalatshala lama van’wasayense va ma endlaka ma kombisa leswaku vanhu a va swi lavi ku dyuhala ni ku fa. Hi byihi vuyelo lebyi van’wasayense va byi kumeke?

Van’wasayense lava dyondzeke hi tisele ta munhu va nyikela tinhlamuselo to tlula 300 ta leswi endlaka leswaku hi dyuhala hi tlhela hi fa. Sweswinyana van’wasayense va ringeta ku endla leswaku tisele ta vanhu ni swiharhi ti hanya nkarhi wo leha. Leswi swi endle leswaku van’wankumi va seketela van’wasayense hi swa timali hi ku lava ku tiva lexi endlaka hi fa. I yini lexi va xi endleke?

Va ringete ku endla leswaku ku hanyiwa nkarhi wo leha. Van’wasayense van’wana va vula leswaku hi dyuhala hikwalaho ka leswi humelelaka eka swiphemu swa le makumu ka ti-chromosome ta hina leswi vuriwaka ti-telomere. Ti-telomere ti sirhelela rungula leri nga ni xitekelwa loko tisele ti ri karhi ti vumba tin’wana. Nkarhi na nkarhi loko tisele ti hambana ti-telomere ta hunguteka. Loko tisele ti nga ha swi koti ku hambana u sungula ku dyuhala.

 Hi 2009 Elizabeth Blackburn ni ntlawa wakwe va kume sagwadi ra Nobel endzhaku ka loko va kume phrotheyini leyi endlaka leswaku ti-telomere ti nga hunguteki hi ku olova, yi tlhela yi endla leswaku tisele ti nga hatli ti guga. Hambiswiritano van’wasayense va vula leswaku ti-telomere a ti endli leswaku hi kota ku hanya nkarhi wo leha hi singita.

Ku vumbeka ka tisele hi vuntshwa ku endla leswaku hi nga hatlisi hi dyuhala. Loko tisele ta hina ti nga ha swi koti ku vumba tisele tin’wana, ti nga ha endla leswaku masocha ya miri ma nga ha tirhi kahle, ti endla leswaku munhu a pfimba, a va ni switlhavi ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. Sweswinyana van’wasayense va le France va pfuxete tisele ta vanhu lava kuleke, van’wana va vona a va hundza malembe ya 100. Murhangeri wa ntlawa wo endla ndzavisiso Profesa Jean-Marc Lemaître, u vule leswaku va swi kota ku “pfuxeta tisele leswaku ti nga gugi” hi ku olova.

A hi van’wasayense hinkwavo lava pfumelaka leswaku mirhi yo tala yo sivela ku dyuhala yi nga endla leswaku hi hanya nkarhi wo leha ku tlula lowu hi wu hanyaka. I ntiyiso leswaku ku sukela hi va 1800 swi tlhele swi koteka leswaku vanhu va hanya nkarhi wo lehanyana. Leswi swi endliwa hi ku tshama endhawini leyi baseke ni leswi swi olovaka ku lwisana ni mavabyi lama tlulelaka ni ku tirhisa maphilisi lama lwisanaka ni switsongwatsongwana ni tinayiti to sivela mavabyi. Van’wasayense van’wana va ehleketa leswaku vutomi bya vanhu hi ntumbuluko byi pimiwile.

Kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke mutsari wa Bibele Muxe u te: “Masiku ya malembe ya hina i malembe ya 70; Loko ku ri hikwalaho ka matimba yo hlawuleka i malembe ya 80, Kambe eka wona ku tshama ku ri ni ku karhateka ni swilo swo biha; Hikuva ma hundza hi ku hatlisa, kutani hi haha.” (Pisalema 90:10) Ku nga khathariseki matshalatshala lama vanhu va ma endleke ku endla leswaku vanhu va hanya nkarhi wo leha, vutomi bya ha ri hilaha Muxe a hlamuseleke ha kona.

Vanhu va hanya nkarhi wo koma kambe ku ni swiharhi leswi hanyaka malembe yo tlula 200 ni misinya leyi hanyaka malembe ya magidi. Loko hi pimanisa vutomi bya hina ni bya swivumbiwa swin’wana leswi hanyaka hi nga ha tivutisa leswaku, ‘Xana hi vumberiwe ku hanya malembe ya 70 kumbe ya 80 ntsena?’