XANA u ni mabyongo mangani? Loko u ku “byin’we” u tiyisile. Kambe ku ni misiha yin’wana emirini wa wena leyi tirhaka ku fana ni byongo, leyi nga ni ntlawa wa tisele leti rharhanganeke lerova van’wasayense va yi vitana “byongo bya vumbirhi.” Misiha leyi yi vuriwa enteric nervous system (ENS) naswona yi kumeka ekhwirini ra wena, ku nga ri enhlokweni.

Khwiri ri tirha swinene leswaku ri kota ku gayela swakudya leswi ku nyikaka matimba. Hi yona mhaka byongo byi endliweke byi ri ni vuswikoti byo nyika khwiri ntirho wo gayela.

Hambileswi misiha leyi (ENS) yi nga koteki ku endla mitirho hinkwayo leyi endliwaka hi byongo kambe yi rharhangane ngopfu. Ku ringanyetiwa leswaku emirini wa munhu, misiha leyi yi ni tisele ta kwalomu ka 200 ku ya eka 600 wa timiliyoni. Tisele leti, leti rharhanganeke ti le khwirini. Van’wasayense va tshemba leswaku loko misiha leyi a yo endla ntirho wa yona ebyongweni, a yi ta va yi bumbule ngopfu. Buku leyi nge The Second Brain, yi ri: “I swinene ku va khwiri ri tiendlela ntirho wo gayela.”

Leswaku swakudya swi gayeka ekhwirini, ku laveka tikhemikhali to hambanahambana leti endliwaka hi nkarhi lowu faneleke naswona ti yisiwa laha ti lavekaka kona. Profesa Gary Mawe, u vula leswaku khwiri ri fana ni ndhawu leyi “tikhemikhali ti pfanganisiwaka kona.” Ndlela leyi tikhemikhali leti ti pfanganisiwaka ha yona a yi twisiseki. Hi xikombiso, marhumbu ma ni tisele leti kotaka ku tiva tikhemikhali leti nga kona eka swakudya leswi u swi dyaka. Rungula leri ri pfuna misiha leswaku yi kota ku tiva tikhemikhali (enzymes) leti yi faneleke ku ti humesa leswaku ti ta pfuna ku gayela swakudya leswaku miri wu ta kota ku swi tswonga. Misiha leyi yi tlhela yi pfuna swinene hi ku kambela asidi ni tikhemikhali tin’wana leti nga le swakudyeni leswi hi swi dyaka kutani yi humesa tikhemikhali (enzymes) leti faneleke leswaku ti gayela swakudya.

Khwiri ra wena ri tirha ku fana na fektri leyi lawuriwaka hi misiha. Khwiri ra wena ri hundzisa swakudya leswaku swi ya gayeriwa hi ku byela marhumbu leswaku ma swi hundzisa. Marhumbu lawa ma hundzisa swakudya hi ku siyerisana leswaku swi kota ku famba onge hiloko swi hundza hi le ka bandhi ra le fektri leri fambisaka swilo.

Misiha leyi yi pfuna ni khwiri leswaku ri tisirhelela. Hakanyingi swakudya leswi u swi dyaka swi va swi ri ni switsongwatsongwana leswi nga ni khombo. Hi yona mhaka tisele (lymphocyte cells) ta kwalomu ka 70 ku ya eka 80 wa tiphesente leti lwaka ni mavabyi ti nga le khwirini ra wena. Loko u dya swakudya leswi nga ni switsongwatsongwana leswi nga ni khombo, misiha (ENS) leyi yi sirhelela miri wa wena hi ku endla leswaku marhumbu ma manyana swinene kutani u hlanta kumbe u chuluka.

Hambileswi misiha leyi (ENS) yi vonakaka yi tirha handle ko lawuriwa hi byongo, kambe swa tirhisana. Hi xikombiso, misiha leyi yi endla swo karhi eku humesiweni ka tikhemikhali (hormones) leti byelaka byongo loko u twa ndlala ni mpimo wa swakudya leswi u faneleke u swi dya. Tisele ta misiha leyi ti kota ku byela byongo loko u xurhe naswona ti nga endla leswaku u hlamba timbilu loko wo dya ngopfu.

Niloko u nga si hlaya xihloko lexi, u nga ha va u swi xiyile leswaku ku ni ku tirhisana exikarhi ka khwiri ni byongo bya wena. Xana u tshame u swi xiya leswaku endzhaku ko dya swakudya swin’wana leswi nga ni mafurha swi ku endla u titwa u tsakile? Ndzavisiso wun’wana wu ringanyete leswaku sweswo swi endliwa hi misiha leyi, leyi byelaka byongo bya wena ‘ku tsaka’ kutani u titwa u antswa. Leswi hi swona swi endlaka leswaku vanhu hakanyingi va dya swakudya swo karhi loko va tshikilelekile. Van’wasayense va le ku laveni ka tindlela to tirhisa misiha leyi ku tshungula ntshikilelo wa mianakanyo.

Xikombiso xin’wana xa leswaku byongo ni khwiri swa fambisana hi loko munhu a chuhile kumbe a tsake ngopfu kutani a twa onge endzeni ka tshika. Sweswo swi nga ha vangiwa hi misiha leyi, leyi hungutaka ngati ekhwirini loko byongo byi tshikilelekile. U nga ha tlhela u hlamba timbilu hikuva loko munhu a tshikilelekile byongo byi byela misiha (ENS) leswaku yi cinca ndlela ya ntolovelo leyi khwiri ri tirhaka ha yona.

Hambileswi misiha leyi, yi kotaka ku lawula ndlela leyi u titwaka ha yona, a yi nge swi koti ku ku ehleketelela kumbe ku ku endlela swiboho. Kahlekahle misiha leyi a hi byongo. A yi nge ku pfuni leswaku u kota ku yimbelela, ku tirhisa mali hi ndlela leyinene kumbe ku ku endlela mitirho ya le kaya ya xikolo. Hambiswiritano ndlela leyi misiha leyi yi tirhaka ha yona ya ha hlamarisa van’wasayense naswona a va si yi twisisa hi ku helela. Kutani enkarhini lowu taka loko u sungula ku dya, yimanyana u ehleketa hinkwaswo leswi nga ta endleka ekhwirini ra wena loko ri gayela!