SWIMANGA swa le kaya swi vona ngopfu ni vusiku. Malepfu ya le non’wini ma swi pfuna ku twa swilo leswi nga ekusuhi, hambiloko swi nga swi voni ni ku khoma swilo leswi swi swi hloteke leswi swi swi dyaka, ngopfungopfu ni vusiku.

Xiya: Malepfu lawa ya swimanga ma khomane ni tisele leti nga ni misiha yo tala leyitsongo, leyi hundziselaka rungula eka switwi swa miri. Misiha leyi yi twa ni moyanyana lowu baka katsongo. Hikwalaho ka sweswo, swimanga swi nga kota ku twa swilo leswi nga ekusuhi swi nga swi voni, leswi vulaka leswaku vusiku i nkarhi wa kahle eka swimanga.

Leswi malepfu lawa ma nga kotiki ku yimelana ni matimba ya moya, ximanga xi ma tirhisa ku kuma laha xihadyana lexi xi xi hlotaka xi nga kona ni ku fambafambana ka xona. Malepfu lawa ma tlhela ma pfuna swimanga ku pima ku anama ka ndhawu leyi xilo xi nga eka yona xi nga si xi khoma. Encyclopædia Britannica ya pfumela leswaku “ku tirha ka malepfu lawa (vibrissae) a ku twisisiwi hi ku helela; hambiswiritano, ku tiviwa leswaku loko ma tsemiwa, ximanga a xa ha koti ku twa leswi a xi swi twa hi nkarhinyana.”

Van’wasayense va le ku endleni ka tirhoboto leti nga ni switwi leswi fanaka ni malepfu ya ximanga, leswaku swi pfuna tirhoboto ku famba kahle ti nga tlumbi nchumu. Ali Javey loyi a nga mutivi wa sayense eYunivhesiti ya Berkeley le California u te: “Switwi leswi leswi vuriwaka e-whiskers, “ku ta va ntirho lowukulu ku swi endla leswaku ku antswisiwa tirhoboto, ku nga muchini lowu endliweke hi munhu, lowu swi nga ta olova ku wu kombisa ni ku wu tirhisa, naswona swi ta lava leswaku vaendli va wona va dyondza hi swilo leswi hanyaka.

U anakanya yini? Xana ndlela leyi malepfu ya le non’weni ya ximanga ma tirhaka ha yona yi lo tiendlekela kumbe yi lo endliwa?