MUNHU un’wana loyi u n’wi tivaka u wela ehansi kutani a titivala. Miri wakwe wa tiya ivi nhloko, mavoko ni milenge swi sungula ku tshukatshuka. Loko u swi tiva leswaku munhu yoloye u ni switshetshela, u nga n’wi pfunanyana loko wa ha rindzele mpfuno. A hi kambisiseni tinhla tin’wana ta xisekelo malunghana ni vuvabyi lebyi, lebyi hakanyingi vanhu va nga byi twisisiki kahle.

I yini switshetshela? Switshetshela i xiphiqo xa byongo lexi endlaka leswaku miri wu tshukatshuka. Hi ntolovelo ku tshukatshuka koloko ku teka timinete leti nga ehansi ka ntlhanu. Xiendlakalo lexi hlamuseriweke eku sunguleni ka xihloko lexi i xikombiso xa ku tshukatshuka ka miri loku vuriwaka grand mal seizure.

I yini leswi vangaka ku tshukatshuka ka miri? Valavisisi va tshemba leswaku ku tshukatshuka ka miri ku vangiwa hi ku tlakuka loku nga tolovelekangiki ka fambiselo ra gezi endzeni ka tisele ta byongo. Kambe a va si swi tiva leswaku ha yini sweswo swi endleka.

I yini leswi ndzi faneleke ndzi swi endla loko ndzi vona munhu loyi a nga ni switshetshela a va ni ku tshukatshuka ka miri loku vuriwaka grand mal seizure? Buku leyi nge The Encyclopedia of the Brain and Brain Disorders yi ri: “Vanhu lava swi vonaka va fanele va rindza kukondza ku tshukatshuka ka miri ku hela naswona va nga n’wi endli nchumu muvabyi handle ko tiyisekisa leswaku a nga le khombyeni naswona wa hefemula.” Nakambe yi tlhela yi ku: “Ku fanele ku foneriwa ambulense loko miri wakwe wu hambeta wu tshukatshuka kukondza ku hundza timinete ta ntlhanu, loko wu tlhela wu tshukatshuka endzhakunyana ka loko ku tshukatshuka ko sungula ku herile kumbe loko a nga sisimuki endzhakunyana ka timinete ti nga ri tingani ku tshukatshuka ku herile.”

Ndzi nga n’wi pfuna njhani munhu loko a ri karhi a tshukatshuka? Veka nchumu wo olova exikarhi ka nhloko yakwe ni laha a weleke kona naswona susa swilo swo tontswa ekusuhi ni nhloko yakwe. Loko miri wakwe wu hetile ku tshukatshuka, n’wi hundzuluxe a etlela hi rihlanguti hilaha swi kombisiweke hakona exifanisweni lexi fambisanaka ni xihloko lexi.

I yini leswi ndzi faneleke ndzi swi endla endzhaku ka loko a sisimukile? Xo sungula, n’wi tiyisekise leswaku hinkwaswo swi tshamisekile. Endzhaku ka sweswo n’wi pfune leswaku a pfuka a yima ivi u n’wi kongomisa endhawini leyi a nga ta tshama eka yona a wisa. Vanhu vo tala va pfilunganyeka ni ku khudzehela endzhaku ka loko miri wa vona wu tshukatshukile; van’wana va hatla va hlakarhela naswona va nga hambeta va tiendlela leswi a va swi endla va nga si tshukatshuka.

Xana switshetshela hinkwaswo swi katsa ku tshukatshuka? E-e. Vanhu van’wana va titwa va pfilunganyekile  kambe a va weli ehansi. Sweswo swi vuriwa petit mal seizure, leswi hakanyingi swi tekaka nkarhi wo koma naswona swi nga riki na swona swita-ndzhaku leswi tekaka nkarhi wo leha. Kambe van’wanyana va va ni petit mal seizures leyi tekaka nkarhi wo leha, lowu nga vaka timinete to hlayanyana. Hi nkarhi wolowo, munhu wa kona a nga ha famba-famba ekamareni, a humesela tihembe kumbe a endla swilo leswi nga tolovelekangiki. Loko se swi herile, a nga ha titwa a ri ni sululwani.

Swi njhani ku hanya ni vuvabyi bya switshetshela? Swa twisiseka leswi vanhu vo tala lava nga ni switshetshela va tshamaka va ri karhi va chava leswaku ku tshukatshuka ka miri ku ta humelela rini nileswaku ku ta va sungula va ri kwihi. Leswaku va papalata ku khomiwa hi tingana, va nga ha papalata ku va laha ku nga ni vanhu vo tala.

Ndzi nga n’wi khutaza njhani munhu loyi a nga ni switshetshela? N’wi khutaze leswaku a tiphofula naswona u n’wi yingisela hi vurhon’wana. N’wi vutise leswaku i yini leswi a nga tsakelaka leswaku u swi endla loko miri wakwe wu sungula ku tshukatshuka. Tanihi leswi vanhu vo tala lava nga ni switshetshela va nga chayeliki, kumbexana u nga ha n’wi nyika lifiti kumbe u ya n’wi endlela mintirho yin’wana.

Xana ku tshukatshuka ku nga hungutiwa kumbe ku siveriwa? Swilo swin’wana leswi endlaka leswaku miri wa munhu wu tshukatshuka ku nga ha va ntshikilelo ni ku nga etleli. Hikwalaho, vativi va khutaza vanhu lava nga ni switshetshela ku wisa hilaha ku ringaneke nileswaku va endla vutiolori nkarhi ni nkarhi leswaku va hunguta ntshikilelo. Minkarhi yin’wana, vutshunguri na byona byi nga pfuna swinene ku sivela ku tshukatshuka. ▪