Namuntlha, u ni rungula ro tala ku tlula rini na rini ku katsa ni rungula leri nga ku pfunaka u va ni rihanyo lerinene u tlhela u tshama u sirhelelekile. Kambe loko u ri karhi u lavisisa, u fanele u ti vonela eka marungula lama nga riki ya ntiyiso yo fana ni lawa:

•   Mahungu lama nga riki ntiyiso

•   Swiviko leswi hoxeke

•    Timhaka leti ku ngo va mavarivari

 Hi xikombiso, hi nkarhi wa COVID-19, matsalana wa United Nations u lemukise hi khombo ra rungula leri nga riki ntiyiso. U te: “Switsundzuxo swa rihanyo leswi nga ni khombo ni matshungulelo lama nga ni vukanganyisi swi ya swi nyanya. Hi twa mavunwa yo tala eka thelevhixini ni le ka swiyanimoya. Vanhu va hangalasa timhaka leti ku ngo va mavarivari eka Inthanete. Mavondzo ni xihlawuhlawu swi ya swi tinyika matimba eka vanhu vo hambanahambana ni le ka mitlawa yo karhi.

 I ntiyiso ku a hi ro sungula ku va ni marungula lama nga riki ntiyiso. Hambiswiritano, Bibele yi profete leswaku emikarhini ya hina “vanhu vo homboloka ni vaxisi [a] va ta ya emahlweni va nyanya ku biha, va hambukisa van’wana na vona va hambukisiwa.” (2 Timotiya 3:1, 13) Ku tlula rini na rini, sweswi Inthanete yi endla swi hi olovela ku amukela ni ku rhumela mahungu lama nga riki ntiyiso hi xihatla hi nga tiyimiselanga. Hikwalaho ka sweswo, tiemail ta hina, ti social media ni mahungu lawa hi ma kumaka eka switirhisiwa swa hina swa elektroniki, swi nga tala hi timhaka leti soholotiweke kumbe leti nga riki na ntiyiso lowu heleleke.

 U nga tisirhelela njhani eka rungula leri nga riki ntiyiso ni timhaka leti ngo va mavarivari? Xiya yin’wana ya misinya ya milawu ya Bibele leyi nga ku pfunaka.

•   U nga tshembi xin’wana ni xin’wana lexi u xi vonaka kumbe ku xi twa

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Munhu loyi a nga riki na ntokoto u tshemba rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u anakanyisisa hi leswi a nga ta swi endla.”—Swivuriso 14:15.

   Hi nga xisiwa hi ku olova loko hi nga ri na vuxiyaxiya. Hi xikombiso, xiya swifaniso leswi nga ni tinhlamuselo kumbe tivhidiyo to koma, leti hangalasiwaka eka Inthanete, ngopfungopfu hi ku tirhisa social media. Swifaniso swo tano ni tivhidiyo ta kona, hi ntolovelo swi endleriwe ku hlekisa vanhu. Hambiswiritano, swifaniso ni tivhidiyo to koma swi nga cinciwa hi ku olova kumbe ku tekiwa marito yo karhi eka swona ku siyiwa man’wana leswi nga cincaka mongo wa leswi vuriweke. Vanhu va nga endla hambi ku ri tivhidiyo ta vanhu va xiviri va ri karhi va vula swilo kumbe ku endla swilo leswi entiyisweni va nga swi endlangiki kumbe ku swi vula.

   “Valavisisi va kume leswaku rungula ro tala leri nga riki ntiyiso leri nga eka ti social media ri na swifaniso ni tivhidiyo to koma leti ku cinciweke mongo wa tona wu va mafenya.”—Axios Media.

   Tivutise: ‘Xana hungu leri i ntiyiso kumbe ko va mafenya?’

•   Kumisisa laha mhaka leyo yi humaka kona ni leswi yi swi vulaka

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Kambisisani swilo hinkwaswo.”—1 Vatesalonika 5:21.

   Rhanga u tiyiseka hi mhaka u nga si yi hundzisela eka van’wana kumbe ku yi tshemba, hambiloko yi dumile kumbe ku vulavuriwa ngopfu hi yona eka mahungu. U nga swi endla njhani sweswo?

   Kambisisa loko laha yi humaka kona ku tshembeka. Tikhampani ta mahungu kumbe mihlangano yin’wana yi nga ha soholota mhaka yo karhi leswaku va ta vuyeriwa eka bindzu ra vona kumbe leswaku yi yimelela tlhelo ro karhi ra tipolitiki. Vona mhaka yoleyo eka mahungu yo hambanahambana ku vona loko yi fana. Mikarhi yin’wana vanghana va nga ku rhumela hungu leri nga riki ntiyiso va nga tiyimiselanga hi email kumbe eka social media. Hikwalaho, u nga tshembi hungu ro karhi u nga si lavisisa laha ri humaka kona.

   Tiyiseka leswaku hungu ra kona i ra sweswi naswona ra tshembeka. Languta siku ni loko mhaka yoleyo yi tiyisekisiwile leswaku i ntiyiso ni vumbhoni lebyi khomekaka byo seketela leswi vuriweke. Vana ni vuxiyaxiya, ngopfungopfu loko mhaka leyi rharhanganeke yi vonaka yi hlamuseriwe hi ndlela yo olova swinene kumbe yi endla leswaku u angula hi ndlela yo karhi.

   “Ku tlula rini na rini sweswi ku tiyiseka leswaku hungu leri u ri kumaka i ntiyiso i swa nkoka, swi fana ni ku hlamba mavoko.”—Sridhar Dharmapuri, a Senior Food Safety and Nutrition Officer for the U.N.

   Tivutise: ‘Xana xiviko lexi xa mahungu xi vula mavonelo ya vanhu onge hiloko ku ri ntiyiso kumbe xi voyamela eka tlhelo rin’we ra mhaka?’

•   Kongomisa hi ntiyiso ku nga ri mavonelo ya vanhu

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “La tshembaka mbilu yakwe i xiphukuphuku.”—Swivuriso 28:26.

   Hi tala ku tshemba hungu leri seketelaka leswi hi lavaka ku swi pfumela. Tikhampani ta Inthanete ti tala ku hi rhumela mahungu lama fambisanaka ni swilo leswi hi swi rhandzaka kumbe leswi hi nga tshama hi swi secha ka Inthanete. Hambiswiritano, leswi hi tsakelaka ku swi twa a hi mikarhi hinkwayo hi twaka swona.

   “Hi ntumbuluko hina vanhu ha ehleketisisa leswaku hi twisisa mhaka ku vona loko yi ri ntiyiso kambe ku navela ka hina, ntshembo, ku chava ni nsusumeto lowu hi nga na wona, swi tala ku hi endla hi tshemba leswaku mhaka yo karhi i ntiyiso loko yi seketela leswi hi lavaka ku swi pfumela.”—Peter Ditto, social psychologist.

   Tivutise: ‘Xana ndzi tshemba hungu leri hi leswi ndzi lavaka ku ri pfumela?’

•   Tshika ku hangalasa rungula leri nga riki ntiyiso

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Mi nga tshuki mi hangalasa mhaka leyi nga riki ntiyiso.”—Eksoda 23:1.

   Tsundzuka leswaku rungula leri u ri avelaka van’wana ri ni matimba yo khumba ndlela leyi va ehleketaka hayona ni swiendlo swa vona. Hambiloko u nga tiyimiselanga, loko u hundzisa rungula leri nga riki ntiyiso swi nga va ni vuyelo byo biha.

   “Nchumu wo sungula lowu u faneleke u wu endla i ku yimanyana ivi u tivutisa, ‘Xana ndza tiyiseka leswaku mhaka leyi i ntiyiso lero ndzi nga yi hundzisela eka van’wana?’ Loko un’wana ni un’wana o endla sweswo, marungula lama nga riki ntiyiso eka Inthanete ma nga hunguteka.”— Peter Adams, xandla xa presidente ya News Literacy Project.

   Tivutise: ‘Xana ndzi avela van’wana rungula leri hikuva ndza swi tiva leswaku i ntiyiso?’