Ka An Nan Lu Yehova?
Mlumun u Bibilo i ne yô
Yehova ka Aôndo u mimi, u Bibilo i lu mkaanem nam yô; shi ka un kpa a gbe akaa cii ye. (Mpase 4:11) Ka Aôndo u Aberaham man Mose cii yange ve civir yô, shi Yesu kpa yange civir un. (Genese 24:27; Ekesodu 15:1, 2; Yohane 20:17) Un ka Aôndo u ikyurior i môm tseegh tsô ga, kpa Aôndo u “sha won cii.”—Pasalmi 47:2.
Bibilo pase ér Yehova ka iti i Aôndo, man iti ne ka icighanti u a dugh kposo yô. (Ekesodu 6:3; Pasalmi 83:18, NW) I zua a iti i Yehova la ken ishemberti i ken zwa Heberu, man inja i iti ne ér, “ne kwagh lu.” Mbatimen sha kwagh u Bibilo kpishi kaa ér inja i iti ne ér, “Gem Ne Kwagh Lu.” Gbenda u i pase inja i iti i Yehova la kuma sha tom u Yehova a eren, un u a gbe akaa cii shi a kuren uityendezwa nav la. (Yesaia 55:10, 11) Shi Bibilo wase se u fan aeren a Or shon u a ye iti i Yehova la kpaa, hemban cii je yô dooshima u a ye tor ken a na la.—Ekesodu 34:5-7; Luka 6:35; 1 Yohane 4:8.
I nger iti i Yehova la ken zwa Heberu sha asangaabaacaa anyiin, ka יהוה (YHWH), mba yer a ér Tetragrammaton. I fa er yange i yilan iti i Aôndo ken zwa Heberu u tsuaa la jighilii ga. Nahan kpa, i hii u ngeren iti ne ken zwa Buter ér “Jehovah” ica i gba hegen, hii sha shighe u William Tyndale yange gema Bibilo i ken zwa Buter ken inyom i 1530 la je. *
Er nan ve i fa er yange i yilan iti i Aôndo ken zwa Heberu u tsuaa la ga?
Yange i nger zwa Heberu u tsuaa la lu a asangaabaacaa a duen a ikyenge ga. Shi yange i lu mba lamen zwa Heberu mba tsuaa mbara zange u wan asangaabaacaa a duen a ikyenge la ayol a ve shighe u ve lu ôron takerada yô. Nahan kpa, shighe u i va nger Ruamabera u ken Zwa Heberu (“Ikyuryan i Tse”) i bee la, Mbayuda mbagenev va hii u nengen iti i Aôndo er ka kwagh u ahir nahan, ve kaa ér doo u yilan Aôndo sha iti ga. Yange vea ôron Ruamabera a duen sha, man vea za tagher a iti i Aôndo ker yô, ve gema ve yila sha asember agen er “Ter” shin “Aôndo” nahan. Anyom nga ngur karen uderi imôngo yô, ieren i nengen iti i Aôndo er ka kwaghhir ne samber zan zan yô, i kera va fa er yange i yilan iti ne sha hiihii la ga. *
Mbagenev nenge ér yange i yilan iti la ér “Yahweh,” mbagenev di due a mbamhen kposo kposo. Ihyurenruamabera ugen u a lu a vegher u takerada u Levitiku ken zwa Grika, u yange i zua a mi shin Zegemnger u Kuugh yô, gema iti i Aôndo la ér Iao. Shi mbangeren ityakerada ken zwa Grika mbangise due a mhen ér, a fatyô u yilan iti la ér, Iae, shin I·a·beʹ, gayô I·a·ou·e, kpa sha igbenda ne cii kwagh môm ngu u tesen ér kape yange i yilan iti shon ken zwa Heberu u tsuaa la ga. *
Mbamtsum mba ior ve lu a mi sha kwagh u iti i Aôndo i i lu ken Bibilo la
Mtsum: Mbageman Bibilo mba ve gem iti ne ér “Yehova” la ve seer ngeren i sha ajiir agen.
Mimi: Iti i i nger i sha asangaabaacaa a ken zwa Heberu a i yer ér Tetragrammaton la, ngi ken Bibilo sha ajiir a kuman er 7,000 nahan. * I gba dughun iti ne ken Ubibilo kpishi kera tsô, i gema i nger ititom her, er “Ter” nahan. U tesen ikyav yô, Bibilo i ken zwa Tiv, i i yer ér Icighan Bibilo, i i gber ken inyom i 1964 la pase sha peeji 4 ér: “Ajiir a i yila Aôndo sha iti i Yehova la i gema i nger ken zwa Tiv er TER, sha asange a vesen. Ajiir a i nger AÔNDO sha asange a vesen la kpaa, ka Yehova je la.”
Mtsum: Saa Aôndo u Hembanagee Cii la una lu a iti na keng keng ga.
Mimi: Aôndo iyol na yange mgbegha mbangeren Bibilo ve nger iti na sha ajiir udubu imôngo, shi na zwa ér mbacivir un ve yilan sha iti na. (Yesaia 42:8; Yoel 2:32; Malaki 3:16; Mbaromanu 10:13) Jighilii yô, Aôndo yange na uprofeti mbaaiev mba yange ve na ior lu hungur iti na la ibo.—Yeremia 23:27.
Mtsum: Aluer i soo u dondon ieren i Mbayuda yô, gba u ma i dugh iti i Aôndo ken Bibilo kera.
Mimi: Ka mimi mbangeren mba ken Mbayuda kpishi yange ve venda u yilan iti i Aôndo. Nahan cii kpa, ve dugh iti ne ken Ubibilo vev kera ga. Ma shighe môm kpa Aôndo soo ér se dondo aeren a ior a a kaha kposo a atindi a na ga.—Mateu 15:1-3.
Mtsum: Gba u ma i nger iti i Aôndo ken Bibilo ga sha ci u i fa ér yange i yilan i ken zwa Heberu jighilii ga.
Mimi: Mhen ne na yô, ka inja er Aôndo ver ishima ér, shin er ior ve lamen ijô kposo kposo nahan kpa, iti na yô, ve gema ve yilan i sha ikyenge i môm nahan. Kpa Bibilo gema tese ér mbacivir Aôndo mba sha ashighe a tsuaa la lamen ijô kposo kposo, shi ve yilan ati a ior kposo kposo.
U tesen ikyav yô, nenge ase gbenda u yange i yilan Yosua, orjir u ken Iserael la. Alaghga Mbakristu mba hiihii mba ve lamen zwa Heberu la yange vea yilan un ér Yehoh·shuaʽ, mba ve lamen zwa Grika la di vea yilan i ér I·e·sous. Bibilo nger iti i Yosua i ken zwa Heberu ne sha gbenda u i yilan i ken zwa Grika la, nahan kwagh ne tese je ér Mbakristu yange ve er kwagh sha kwaghfan, er ve dondo gbenda u i hemban yilan ati a ior ken ijô ve la yô.—Aerenakaa 7:45; Mbaheberu 4:8.
Kape iti i Aôndo kpa i gbe u a geman i je la. Ka u fan er yange i yilan iti i Aôndo jighilii la i hembe lun a inja ga, kpa ka u ngeren i ken Bibilo sha ajiir a yange i nger i vough la i hembe lun a inja ye.
^ Ikyum. 3 Tyndale yange hii ngeren iti ne ken zwa Buter ken ityakerada i Bibilo i itian i hiihii i yange gema la ér “Iehouah.” Shighe kar yô, zwa Buter gema, nahan i hide i sôr gbenda u yange i nger iti shon la. U tesen ikyav yô, ken inyom i 1612 la, Henry Ainsworth nger it ne ér, “Iehovah” ken takerada u Pasalmi u a gema la cii. Shighe u va hide sôr takerada shon gber ken inyom i 1639 la, a nger iti ne ér “Jehovah.” Shi mbagemankwagh mba yange ve gber Bibilo i American Standard Version ken inyom i 1901 la kpa nger iti i “Jehovah” sha ajiir a iti la lu ken ngeren u Bibilo u ken zwa Heberu la.
^ Ikyum. 4 I nger ken takerada u i yer ér New Catholic Encyclopedia, Mgem u sha Uhar, Tihi u sha 14, peeji 883-884 la ér: “Yange mba hide ken Uikyangen shighe kar yô, i hingir u civir iti i Yahweh la tsung je, shi ieren ne za zan zan yô, i va hingir u ngeren asember er ADONAI shin ELOHIM nahan, hen ajiir a i nger iti ne la.”
^ Ikyum. 5 Wea soo u seer zuan a iwanger yô, ôr ngeren u a lu a tinekwagh ér “Iti i Aôndo ken Ruamabera u ken Zwa Heberu La,” ken antakerada u kiriki u i yer ér Takerada u Wasen We u Henen Mkaanem ma Aôndo la, sha peeji 1-5.
^ Ikyum. 7 Nenge takerada u i yer ér Theological Lexicon of the Old Testament la, Tihi u sha 2, peeji 523-524.
Kwagh Ugen u Alaghga Shi Una Doo U Yô
ESSENTIAL BIBLE TEACHINGS
Aôndo Ngu a Iti Jee?
Aôndo ngu a atiatom kpishi, er Uhembanagee, Orgbanakaa, man Ter nahan. Kpa iti i Aôndo kpôô kpôô la ngi ken Bibilo kuma ajiir 7,000.
IYOUKURA
Ka An Nan Lu Aôndo?
Kwagh u hiihii u u er sha u yan ikyar vea Aôndo yô, ka u fan un. U er kwagh ne nena?
MBAMPIN MBA BIBILO I NE MLUMUN SHA MI LA
Aôndo Ngu a Ati Ame?
Alaghga ior vea hen ér ati a Aôndo ka ‘Allah,’ ‘Alefa man Omega,’ ‘El Shaddai,’ man ‘Yehova-yire.’ Gba hange hange u se fa iti i Aôndo sha ci u nyi?