E iai ni ata lapopoʻa se lua o loo vaneina i le Ala Tatala o Tito, lea e faailoa mai ai se mea taʻutaʻua na tupu i le talafaasolopito. E ui e lē iloa e le toʻatele, ae e iai le fesootaʻiga mataʻina o le ala tatala ma le Tusi Paia. E faamaonia mai i le Ala Tatala o Tito le saʻo aʻiaʻi o valoaga a le Tusi Paia.

I le amataga o le uluaʻi senituri T.A., na aofia i le pulega o le emepaea o Roma ia Peretania ma Gaul (lea ua taʻua i aso nei o Falani) seʻia oo atu i Aikupito, ma na maua e na vaipanoa le saogalemu ma le tele o le tamaoaiga. Peitaʻi e iai se tasi o vaipanoa maotua sa faafiufiu i le pulega a Roma, o le itumalo o Iutaia.

Na taʻua e le Encyclopedia of Ancient Rome e faapea: “Mai i vaipanoa uma na pulea e Roma, ua na o le itumalo o Iutaia na faailogaina o ē tetee i le pulega a Roma. Sa matuā feita tagata Iutaia i o latou matai Roma ona o le lē faaaloalogia o ā latou aganuu, ma na vaai tagata Roma iā i latou o ni ē lotomaaa, ma o le pogai lea na latou pulepuletutū ai iā i latou.” E toʻatele tagata Iutaia na faamoemoe o le a laveaʻia i latou e se Mesia faapolotiki ma aveesea le pulega a Roma, ma toe faafoʻisia le mamalu o Isaraelu lea sa iai muamua. Peitaʻi i le 33 T.A., na faailoa mai ai e Iesu Keriso o le a feagai Ierusalema ma se mala mataʻutia.

Na faapea mai Iesu: “E oo mai iā te oe ona aso e fau ai e ou fili se pā e maamaʻai ona tumutumu, e siʻo ai iā te oe, ma faapuapuaga iā te oe mai i itu uma, ma latou te olopalaina oe ma lau fanau i le eleele, latou te lē tuua se maa i luga o se isi maa.”​—Luka 19:43, 44.

E leʻi malamalama soo o Iesu i le uiga o lana faamatalaga. I le lua aso mulimuli ane, ina ua latou vaaia le malumalu i Ierusalema na faapea atu se tasi o i latou: “Le Aʻoaʻo e, silasila foʻi, maʻeu le tetelē o nei maa ma nei fale!” O nisi maa o le malumalu na lipotia mai e silia ma le 11 mita (36 futu) le umi, 5 mita (16 futu) le lautele, ma e 3 mita (10 futu) le maualuga. Peitaʻi na tali mai Iesu: “O nei mea ua outou vāai atu i ai, e oo mai aso e lē toe tiʻetiʻe ai le tasi maa i luga o le isi maa, ae e soloia i lalo.”​—Mareko 13:1; Luka 21:6.

Na toe fetalai atu Iesu iā i latou: “Pe a outou iloa foʻi ua siʻosiʻomia Ierusalema e ʻautau, ona outou iloa ai lea ua lata lona faatafunaina. O lea, o ē o i Iutaia ia sosola i mauga, o i latou o i totonu o le aai, ia ō ese, ma aua neʻi toe foʻi atu i le aai i latou o i tua.” (Luka 21:20, 21) Pe na faataunuuina moni lava upu a Iesu?

Ina ua mavae le 33 tausaga, na iai pea le itumalo o Iutaia i lalo o le pulega a Roma. Peitaʻi i le 66 T.A., ina ua ave faamalosi e le kovana Roma i Iutaia, o Gessius Florus faaputugātupe mai i foaʻi paia o le malumalu, na faapea loa tagata Iutaia, ua lava lea. O lea na osofaʻia ai loa ma fasiotia e ʻautau Iutaia fitafita a Roma i Ierusalema, ma faalauiloa  atu ua latou tutoʻatasi mai iā Roma.

I le pe ā ma le tolu masina mulimuli ane, e silia ma le 30,000 fitafita Roma na taʻitaʻia e Cestius Gallus, na ō atu i Ierusalema e taofia le fouvalega. Na vave ona sopoʻia le aai e fitafita Roma ma faaleagaina le puipui o le lotoā o le malumalu. Ae e aunoa ma se māfuaaga, na latou toe tuumuli ese mai le aai. Na fiafia tagata fouvale Iutaia ma tuliloa vave atu fitafita Roma. Ina ua tuua e fitafita Roma ma tagata fouvale o Iutaia le aai, na utagia loa e Kerisiano le lapataʻiga a Iesu, ma sosola atu i mauga i tala atu o le Vaitafe o Ioritana.​—Mataio 24:15, 16.

I le tausaga na sosoo ai, na toe siitaua ai Roma i Iutaia i lalo o le taʻitaʻiga a le Taʻitaʻiʻau o Vespasian ma lona atalii o Tito. Peitaʻi ina ua maliu le Emeperoa o Nero i le 68 T.A., na toe foʻi atu Vespasian e nofoia le nofoālii i Roma, ae tuu atu i lona atalii o Tito ma lana ʻautau e 60,000 e faamāeʻa le taua ma Iutaia.

Iā Iuni 70 T.A., na faatonuina ai e Tito ana ʻautau e tātuu uma i lalo laau i nuu maotua o Iutaia e faia ai se pa e maamaʻai lona tumutumu e siʻo ai le aai o Ierusalema lea e 7 kilomita le umi (4.5 maila). E oo ane iā Setema, ua faaleagaina e fitafita Roma le malumalu, susunu ma soloia uma maa o le aai e pei lava ona muaʻi valoia mai e Iesu. (Luka 19:43, 44) Na taʻua i se tasi o fua faatatau, “e i le va o le 250,000 ma le 500,000 tagata na fasiotia i Ierusalema ma le itumalo atoa.”

I le 71 T.A. na toe foʻi ai Tito i Italia i se faafeiloaʻiga mataʻina mai i tagatānuu o Roma. Na faatumulia tagata e molimauina se tasi o solo o le manumalo e pito sili ona mataʻina na faia i lea aai.

Na maofa le motu o tagata a o latou vaavaai atu i le tele o ʻoa na faaalialia ai. Na latou fiafia foʻi i le vaai atu i vaa, o taavale toso lea na faaāta mai ai faigātaua ma le vete lea na maua mai i le malumalu o Ierusalema.

Ina ua mavae atu lona tamā o Vespasian na avea Tito ma emeperoa i le 79 T.A. Peitaʻi i le lua tausaga mulimuli ane, na faafuaseʻi lava ona maliu o ia. O lea, na avea ai loa lona uso o Domitian ma emeperoa ma fausia se ala tatala mataʻina e manatua ai Tito.

I aso nei, ua avea le Ala Tatala o Tito ma mataaga mo le faitau afe o tagata e asiasi atu i le aai o Roma i tausaga taʻitasi. Ua manatu nisi i lenei ala tatala o se galuega alofilima matagofie, e vaai i ai nisi o se maa faamanatu e manatua ai pea le malosi o le pulega a Roma, ae mo isi e manatua ai le faaumatiaga o Ierusalema ma lona malumalu.

Peitaʻi e manatu tagata suʻesuʻe o le Tusi Paia i le Ala Tatala o Tito, e faasino atu i se mea e sili atu ona tāua. O se faamaoniga ua leva ona iai e faailoa mai ai le maufaatuatuaina ma le saʻo aʻiaʻi o valoaga o le Tusi Paia lea e faagaeeina e le Atua.​—2 Peteru 1:19-21.