Luslahng audepe kan

luslahng audepe kan

OARALAP | PALIEN SAINS WILIANDIHER PAIPEL?

Ia Duwen Palien Sains Eh Kin Kamwakid Omw Mour?

Ia Duwen Palien Sains Eh Kin Kamwakid Omw Mour?

Nin duwen ehu dikseneri kawehwehda, sains iei “doadoahk en onopki ni pisetik duwen mour oh wiewia en meh ieu pahnlahng oh nin sampah sang ni omw kasawih, sohngada, oh kilelehdi uwen laud de tikitik.” E uhdahn apwal oh kaweikek en wia doadoahk pwukat koaros. Saintis kan kin nannanti wia doadoahk en sohngada oh keseu erein wihk, sounpwong de pil sounpar tohto. Ekei pak, re sohte diarada dahme re raparapahki, ahpw pak tohto re kin diarada soahng kan me imwila wia kamwahu ong aramas. Medewehla ekei soahng pwukat.

Ehu kompani nan Iurop kihpene soangen pilastik kehlail oh mehn kamwakel (filter) pwehn wiahda dipwisou ehu me kak kahrehda aramas en dehr soumwahuda ni ar nim pihl samin. Soangen dipwisou duwehte met kin kadoadoahk nan kahpwal laud kan, duwehte rerrer en sahpw me wiawi Haiti nan pahr 2010.

Koasoandi ehu me adaneki Global Positioning System (GPS) kin doadoahngki siknel sang satellite kan pahnlahng pwehn diarada wasa kan. Dipwisou wet uhdahn wiawihda ong palien mahwen. E kin sewese kaweid soun katanga werennansapw, sompihr, sohp kan, oh pil soun kesik mahn oh soun alu nanwel kan ren ese wasa ren kohla ie. Kalahngan ong saintis ko me wiahda dipwisou wet pwehki GPS kin kamengeila omw pahn diar wasa me ke men kohla ie.

Ke kin doadoahngki cell phone, computer de Internet? Ke tehk me omw roson mwamwahula de mwahulahr pwehki wini kapw kan? Ke kin dake sompihr kohla wasa kan? Ma ei, ke kin paiekihda ekei soahng kan me palien sains wiahda me kamengeila mour ong aramas. Sains kin kamwakid omw mour ni ahl mwahu tohto.

IREPEN PALIEN SAINS

Ni arail nantihong kalaudehla dahme irail ese, saintis kan rahnpwukat kin raparapahki laud soahng kan duwen lahng oh sampah. Sounkasawih kehl en karakar kin rapahki dahme kin wiawi nan atom, oh sounkasawih usu oh planet kan nantihong en rapahki dahme wiawi sounpar lik lik kei mwoweo pwehn wehwehkihla ia wasa lahng tepisang ie. Ni arail wia roporop loal pwukat, pil lella wasa kan me sohte sansal oh sohte me kak lel, ekei saintis medewe me ma Kohto nan Paipel mie, re pahn kak diar ih.

Ekei saintis oh ohl loalokong ndand kan pil men wia laudsang. Re wia dahme emen sounnting en pwuhken sains Amir D. Aczel kahdaneki “akupwung ehu me poahsoankihda sains me dene sohte Koht.” Karasepe, emen saintis ndand kose me “pwehki sohte mehn kadehde me Koht emen kapikada lahng, met kasalehda ni soh peikidpe me soangen koht menet sohte mie.” Ekei pil kose me wiewia kan me Kohto nan Paipel ketin wiahda wiahte “akmanaman” kei de soahng kei me aramas sohte kak wehwehki. *

Ahpw mie peidek ehu: Palien sains uhdahn esehla duwen lahng oh sampah pwe ren kak kasalehda dahme uhdahn mehlel? Pasapengo iei soh. Palien sains uhdahn kekeirda laud, ahpw saintis tohto pohnese me miehte soahng tohto me re sohte ese de sohte kak esehda. Saintis men me adaneki Steven Weinberg koasoiahki duwen eh wehwehki kapikipik kan koaros: “Se sohte pahn wehwehkihla soahng koaros.” Sounkasawih usu oh planet kan, Professor Martin Rees, sang Great Britain, ntingihedi: “Ele mie soahng kan me aramas sohte pahn wehwehkihla.” Ni mehlelo, palien sains saikinte esehda pali laud en kepikipik kan koaros, sangete kisin war tikitik (cell) lella lahng me inenen laud. Tehk karasepe pwukat:

  • Irail sounkasawih soahng kan me momour (biologists) sohte uhdahn wehwehki dahme kin wiwiawi nan kisin war (cell) kan. Palien sains saikinte uhdahn sapengala soangen peidek kan duwehte ia duwen war kan kin doadoahngki kehl, ia duwen arail wiahda protein, oh ia duwen arail kin tohrohrpeseng.

  • Rahn koaros kitail kin mwekidki kehl me kin kolokol sampah nan dewe (gravity). Ahpw kehl wet wiahte mehkot rir ong saintis kan. Re sohte uhdahn ese ia duwen kehl wet eh kin waikidi aramas ni ar kin lus de ia duwen eh kin kolokol maram ni maramo eh pidakih sampah.

  • Irail sounkasawih ia wasa lahng tepisang ie (cosmologists) kasalehda me mpen persent 95 en dahme wiahda lahng sohte kin sansal oh me neirail kepwehn doadoahk kan sohte kak kilangada. Re katohrepeseng met ni soahng riau. Re kamehlele me ehu (dark matter) iei me kin wiahda pali laud en nan wehwe ahpw saikinte emen me kilang. Meteio (dark energy) iei mwomwen kehl ehu me mihla wasa koaros nan wehwe oh kin kamwadangahla lalaudlahn lahng. Saikinte me wehwehkihda ia mouren meh riau pwukat.

Pil mie soahng teikan me saintis kan kin pwonopwonki. Dahme kahrehda met kesempwal? Emen sounnting en pwuhken sains me ndand ntingihedi me soahng kan me re sehse uhdahn tohtohsang dahme re kin ese. Ong ih, palien sains anahne kahrehiong emen en pwuriamweila oh men kalaudehla eh sukuhlki, ahpw kaidehn en kahrehiong ih en sapwungki ire teikan.

Eri ma ke medemedewe ma palien sains pahn wiliandi Paipel oh kihsang padahk kan duwen Koht, medewehla ire wet: Ma saintis loalokong kan oh neirail kepwehn doadoahk kehlail kan kak wehwehkihla ekiste duwen soahng kan pahnlahng oh sampah, e pahn pwung en mwadangete soikala soahng kan me re sohte kak kasawihada? Ni kaimwiseklahn oaralap ehu me pid poadopoad oh kekeirdahn palien kasawih usu kan, ehu pwuhken dikseneri (Encyclopedia Britannica) kasalehda ni inen: “Kereniong sounpar 4,000 mwurin arail wia roporop duwen usu kan, dahme dierek duwen lahng ele sohte weksang dahme dierek ni mwehin mehn Papilon kan.”

Sounkadehdehn Siohwa kan wauneki ahn emenemen pwuhng en wiahda eh pilipil duwen ire wet. Se kin nantihong doadoahngki kaweid en Paipel me mahsanih: “Kumwail kadekohng [“kasalehda toupahrek,” NW] aramas koaros.” (Pilipai 4:5) Soangen madamadau wet me kahrehda se men luke iuk ken kasawih ia duwen palien sains oh Paipel ara kin dokpene oh pwungpene.

^ Ekei aramas sohte men wadek Paipel pwehki dahme pelien lamalam kan padahngki mahs oh ahnsouwet, duwehte soangen padahk me dene sampah mi nan werengen lahng, de me Koht ketin kapikada mehkoaros erein rahn weneu, ehuehu rahn ko reireiki awa 24.​—Menlau kilang koakon “ Paipel oh Dahme Palien Sains Kasalehda.”