Bai na kontenido

TÓPIKO PRINSIPAL | MEHORÁ BO SALÚ—5 KOS KU BO POR HASI AWE

Algun Manera pa Mehorá Bo Salú

Algun Manera pa Mehorá Bo Salú

NIUN hende no ke ta malu. Malesa no ta nada agradabel, i e ta trese gastu kuné. Malesa por pone ku bo no por bai trabou i gana plaka, bai skol òf kuida bo famia. Por ta bo mester di un hende pa kuida bo; bo tin ku kumpra remedi karu òf gasta hopi sèn na tratamentu médiko.

Nan sa bisa ku “prevení ta mihó ku kura.” Ta bèrdat ku bo no por prevení tur malesa. Sinembargo, bo por hasi hopi kos pa kuida bo salú òf asta evitá di bira malu. Laga nos wak sinku manera ku bo por mehorá bo salú.

1 LABA MAN

Segun Mayo Clinic, “labamentu di man ta un di e mihó maneranan pa evitá ku bo ta bira malu i plama malesa.” Ta masha fásil pa bo haña grip òf fèrkout si bo mishi ku bo nanishi òf bo wowonan sin laba man. E mihó kos ku bo por hasi ta laba man regularmente. Labamentu di man tambe por prevení plamamentu di enfermedat peligroso, manera pulmonia i diarea, ku tur aña ta kousa morto di mas ku dos mion mucha bou di sinku aña. Bo por asta limitá plamamentu di Ebola, ku ta un vírùs mortal, si bo djis laba man.

Labamentu di man ta hopi importante pa kuida bo salú i e salú di otro hende. Bo mester laba man:

  • Despues di bai baño.

  • Despues di kambia pèmper di bebi òf despues di yuda un mucha bai baño.

  • Promé i despues di trata un herida òf un kòrtá.

  • Promé i despues di ta den kontakto ku un hende malu.

  • Promé ku prepará, sirbi òf kome kuminda.

  • Despues di nister, tosa òf supla nanishi.

  • Despues di mishi ku bestia òf sushi di bestia.

  • Despues di atendé ku sushi.

Ta importante pa laba man na e manera korekto tambe. Algun investigashon a mustra ku un porsentahe grandi di hende ku ta hasi uso di baño públiko no ta laba nan mannan òf no ta laba nan mannan na e manera korekto. Kon bo mester laba bo mannan?

  • Muha bo mannan ku awa limpi di kranchi i hunta habon.

  • Frega bo mannan pa e habon skuma i no lubidá riba bo uñanan, bo dùimnan, den banda di bo mannan i meimei di bo dedenan.

  • Keda frega bo mannan pa por lo ménos 20 sekònde.

  • Hawa bo mannan ku awa limpi di kranchi.

  • Seka bo mannan ku un sèrbètè limpi òf ku papel.

Eseinan ta algun kos simpel ku bo por hasi pa evitá malesa i salba bida.

2 USA AWA LIMPI

Na algun pais, no ta fásil pa e famianan haña awa limpi tur dia. Pero, sin importá unda bo ta biba, ta bira difísil pa haña awa limpi ora tin inundashon, mal tempu, pipa kibrá òf kualke otro problema. Si e awa no ta bini di un fuente konfiabel, òf si no ta warda e awa na e manera korekto, bo por haña parasit, kólera, diarea, tífùs, hepatítis i otro infekshonnan. Awa kontaminá ta un di e kousanan ku tur aña tin alrededor di 1.7 mil mion kaso di diarea.

Bo mes por hasi hopi kos pa frena malesa òf pa evitá di bira malu

Hopi biaha, hende ta haña kólera ora nan bebe awa òf kome kuminda ku ta kontaminá ku sushi di hende ku tin kólera. Kon bo por protehá bo mes kontra e kontaminashon di awa ei i otro tipo di kontaminashon, asta despues di un desaster?

  • Hasi sigur ku e awa ku bo ta usa pa bebe, skeiru djente, traha eis, laba fruta i bèrdura, kushiná i laba tayó ta bini di un fuente konfiabel, manera awa ku ta bini di un ret públiko ku ta kumpli ku e normanan di kalidat òf awa na bòter ku ta seyá pa un kompania di bon reputashon.

  • Si bo ta pensa ku e awa di kranchi ta kontaminá, herebé e awa promé ku bo us’é òf purifik’é ku un produkto apropiá.

  • Si bo ta usa produkto kímiko manera kloro òf tablèt pa purifiká awa, sigui e instrukshonnan di e fabrikante bon.

  • Usa un bon filter di awa si e ta disponibel i pagabel.

  • Si no tin produkto pa purifiká awa, usa kloro. Pa kada liter di awa pone dos drùpel di kloro, meskl’é bon i despues laga e awa para pa mei ora promé ku bo us’é.

  • Semper warda awa den un kònteiner limpi i ku tapa pa proteh’é di un posibel kontaminashon.

  • Hasi sigur ku tur loke bo ta usa pa saka awa for di e kònteiner ta limpi.

  • Laba bo mannan promé ku bo mishi ku e kònteiner di awa, i no hinka bo mannan den e awa ku ta usa pa bebe.

3 KOME SALUDABEL

Si bo ke tin bon salú, bo mester kome bon. Esei ta nifiká ku bo mester kome saludabel i evitá di kome di mas. Wak bon kuantu salu, vèt i suku bo ta usa. Kome fruta i bèrdura, i varia bo kuminda. Ora bo ta kumpra pan, grano, pasta òf aros, wak e ingredientenan i skohe produkto integral, pasobra nan tin mas fibra i ta mas nutritivo. Pa loke ta proteina, ta mihó pa kome porshon chikitu di karni kòrá ku ménos vèt òf di karni blanku ku ménos vèt. I si por, kome piská un par di biaha pa siman. Na algun pais, bo por haña diferente produkto ku tin hopi proteina derivá for di bèrdura.

Si bo ta usa demasiado suku i vèt, esei por hiba na sobrepeso. P’esei, bebe awa en bes di djus òf limonada. Kome mas fruta na lugá di pasaboka òf kos dushi. Kome ménos kos ku tin hopi vèt manera sosèshi, karni, manteka, bolo, keshi i buskuchi. I kushiná ku zeta mas saludabel, en bes di usa vèt saturá.

Si bo usa muchu salu, e por kousa preshon haltu. Si bo tin problema ku preshon haltu, wak bon loke e produkto ta kontené pa evitá demasiado salu. Na lugá di salu, usa speserei pa sasoná bo kuminda.

E kantidat ku bo ta kome, ta mes importante ku loke bo ta kome. Disfrutá di bo kuminda, pero ora bo ta yen, no sigui kome.

Un otro kos ku bo mester tene kuenta kuné ta kuminda ku por hasi bo malu. Bo por bira malu si bo no prepará i warda kuminda bon. Tur aña, un di kada seis hende na Merka ta bira malu pa motibu di kuminda dañá. Mayoria di hende ta rekuperá, pero algun ta muri. Kiko bo por hasi pa evitá di bira malu?

  • Tin biaha, ta usa mèst den tera. Pues, laba e bèrduranan bon promé ku bo usa nan.

  • Promé ku kushiná, laba bo man, laba e planki pa kòrta kos, bestèk, tayó i e lugá ku bo ta bai prepará e kuminda ku habon i awa kayente.

  • Pa evitá kontaminashon ku bakteria, no pone kuminda riba un superfisie òf tayó kaminda tabatin webu kurú, galiña, karni òf piská sin ku a limpia e superfisie promé.

  • Kushiná e kuminda bon, esta, te na e temperatura korekto. I si bo no ta bai kome e kuminda mesora, ward’é den frishidèr mesora.

  • Mester benta tur kuminda afó ku a para mas ku dos ora pafó di frishidèr, i tambe tur kuminda ku a keda mas ku un ora afó den un temperatura riba 32 grado Celsius.

4 HASI EHERSISIO

Sin importá bo edat, bo tin ku hasi ehersisio regularmente pa keda den bon kondishon. Awendia, hopi hende no ta hasi sufisiente ehersisio. Dikon ta importante pa hasi ehersisio? Ehersisio ta yuda bo:

  • Drumi bon.

  • Keda ágil.

  • Mantené bo wesunan i bo múskulonan den bon kondishon.

  • Yega na bo peso ideal i mantené e peso ei.

  • Baha e chèns di haña depreshon.

  • Biba mas largu.

Pero si bo no ta hasi ehersisio bo tin mas chèns di:

  • Haña problema ku kurason.

  • Haña diabétis tipo 2.

  • Haña preshon haltu.

  • Haña kolesteròl haltu.

  • Haña atake selebral.

E tipo di ehersisio ku ta bon pa bo, ta dependé di bo edat i bo salú. Pues, lo ta bon pa bo papia ku bo dòkter promé ku bo kuminsá ku un programa di ehersisio. Vários fuente ta rekomendá pa mucha i tiner hasi ehersisio moderá pa intensivo por lo ménos 60 minüt tur dia. Adulto mester hasi ehersisio moderá 150 minüt òf 75 minüt di ehersisio intensivo tur siman.

Skohe un aktividat ku bo ta gusta manera basketbòl, tènis, futbòl, kana lihé, kore baiskel, traha den kurá, kòrta palu, landa, rema, kore òf un otro aktividat paresido. Kon bo por sa si un aktividat ta moderá òf intensivo? Por lo general, si bo soda, e aktividat ta moderá, i si ta difísil pa bo kòmbersá, e aktividat ta intensivo.

5 DRUMI SUFISIENTE

Tur hende no ta drumi mes tantu. Mayoria di bebi resien nasí ta drumi 16 pa 18 ora pa dia. Mucha chikitu mester drumi mas o ménos 14 ora pa dia. Mucha entre tres pa kuater aña mester drumi 11 pa 12 ora pa dia. Generalmente, mucha ku ta bai skol mester drumi por lo ménos 10 ora, tiner entre 9 pa 10 ora i adulto entre 7 pa 8 ora.

Ta esensial pa drumi sufisiente. Segun e ekspertonan, drumi sufisiente ta esensial pa:

  • Kresementu i desaroyo di mucha i tiner.

  • Siña i kòrda informashon nobo.

  • Balansá e hormonanan ku tin influensia riba bo metabolismo i peso.

  • Kuida bo salú kardiovaskular.

  • Prevení malesa.

Falta di soño por hiba na sobrepeso, depreshon, problema di kurason, diabétis i aksidente grave. Pues, nos tin bon motibu pa drumi sufisiente.

Pero, kiko bo por hasi si bo ripará ku bo tin problema ku drumimentu?

  • Purba di drumi i lanta na e mesun ora tur dia.

  • Bo kamber mester ta ketu, trankil i sukú, ni muchu kalor ni muchu friu.

  • No wak televishon, ni usa kòmpiuter, tablet òf telefòn ora bo ta riba kama.

  • Hasi bo kama mas kómodo posibel.

  • Evitá kuminda pisá, kafeina i alkohòl promé ku bo bai drumi.

  • Si despues di a sigui e sugerensianan menshoná, ainda bo tin problema ku drumimentu, manera demasiado kansansio den dia òf difikultat ku halamentu di rosea ora bo ta drumi, lo ta bon pa bo konsultá ku un spesialista médiko.