Seo borasaense ba bantši ba se bolelago: Borasaense ba bantši bao ba dumelago gore dilo di itirile ba bolela gore bophelo bo thomile mengwaga e mentši kudu e fetilego, ka gare ga letamo leo go thwego go dula diphedi tša go swana le mamokebe goba mamolapo. E bile ba bolela gore bo thomile ka fasefase lewatleng. Ba bolela gore mafelong a bjalo, go na le dikhemikhale tšeo di ilego tša fetoga dilo tše e kego ke mahulo goba maphilo, gomme mahulo ao a dira dimolekule tšeo di raraganego, ke moka dimolekule tšeo tša thoma go dira dimolekule tše dingwe. Le gona ba dumela gore dilo ka moka tšeo di phelago di bile gona ka mohlolo, ka gobane di tšwa diseleng tša mathomo tšeo di raraganego kudu.

Eupša borasaense ba bangwe bao ba hlomphegago, bao le bona ba dumelago gore dilo di itirile, ba ganetšana le taba ye. Bona ba re disele tša mathomo goba dikarolo tša tšona tše dikgolo, di tšwa sebakabakeng. Go re’ng ba re’alo? Lebaka ke gore le ge ba lekile ka thata gore ba hlatsele gore dilo di itirile, eupša ga go na bohlatse bjo bo  bontšhago gore ka nnete dilo tše di phelago di ka tšwa go dimolekule tšeo e lego gore le go phela ga di phele. Ka mohlala, ka 2008, Alexandre Meinesz, yoo e lego moprofesara yo a ithutago ka dilo tše di phelago, o ile a bolela ka taba e nngwe. O ile a bolela gore mengwaga e 50 e fetilego, “borasaense ga se ba hwetša bohlatse bjo bo thekgago taba ya gore dimolekule di dirile gore go be le diphedi mo lefaseng. Le gona ga go na thuto e kaonefaditšwego ya saense yeo e hlatselago taba ye.”¹

Bohlatse bo bontšha eng? Go na le dikarabo tše dintši tšeo di dumelelanago tša potšišo yeo e rego: Bana ba tšwa kae? Ka mehla bophelo bja sephedi se sengwe le se sengwe bo tšwa selong seo se kilego sa phela. Eupša ge e ba re ka nagana ka dilo tšeo di kilego tša direga kgalekgale, na go ka direga gore molao wo o ile wa fetošwa? Na ke nnete gore dikhemikhale tšeo di sa phelego di ka tšweletša dilo tšeo di phelago? Na go a kgonega gore selo sa mohuta wo se direge?

Banyakišiši ba re e le gore sele e tee e phele, go nyakega mehuta e meraro ya dimolekule yeo e raraganego, yeo e tlago šomišana gabotse. Dimolekule tšeo ke DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), le diprotheine. Lehono borasaense ba sego kae le bona ba re dikhemikhale tša go se swane tšeo di tswakanego di dirile gore sele yeo e phelago e be gona ka mohlolo. Eupša go kgonega bjang gore dimolekule tša RNA goba diprotheine di be gona ka mohlolo? *

Ka morago ga gore go dirwe teko ya mathomo ka 1953, borasaense ba bantši ba ile ba phetha ka gore dilo tšeo di phelago di itirile. Wona ngwageng woo, Stanley L. Miller o ile a dira dikhemikhale tšeo di tswakanego tšeo di dirago diprotheine tša di-amino acid. O ile a dira seo ka gore a fokoletše matla a mohlagase ka gare ga dikgase tšeo di tswakilwego, tšeo go bego go naganwa gore di swantšhetša lefaufau la lefase la mathomo. Ga e sa le go tloga ka yona nako yeo, di-amino acid di hwetšagala le maswikeng ao a lego sebakabakeng ao a bitšwago di-meteorite. Na bohlatse bjo ka moka ba bo hweditšego bo hlatsela gore bophelo bo bile gona ka mohlolo?

Robert Shapiro, yo e lego moprofesara wa dikhemikhale Yunibesithing ya New York, o re: “Bangwadi ba bangwe ba dumela gore dikhemikhale ka moka tšeo di nyakegago gore go be le bophelo, di ka no dirwa gabonolo ka gore go dirwe diteko tša go swana le tšeo Stanley Miller a di dirilego, e bile dikhemikhale tšeo di be di dutše di le gona go di-meteorite. Eupša seo ga se nnete.”² *

Ga bjale a re bolele ka molekule wa RNA. O dirilwe ka dimolekule tše dinyenyane tša di-nucleotide. Nucleotide ke molekule wo o sa swanego le dimolekule tše dingwe, o tšwa ka gare ga amino acid, gomme wona o raraganenyana. Shapiro o re “ga go na borasaense bao ba kilego ba dira di-nucleotide tšeo di kilego tša swana le diteko tšeo di dirwilwego ke Stanley Miller, e bile ga go na le tšeo di kilego tša hwetšwa maswikeng ao a bitšwago di-meteorite.”³ O ile a tšwela pele ka gore ga go kgonege gore molekule wa RNA o no fetoga dikhemikhale tša go tswakana tšeo di raraganego. O ile a bolela le gore dikhemikhale tšeo borasaense bao ba di dirišitšego go dira dimolekule, “ke tše dinyenyane kudu moo e lego gore di ka se kgone go itšweletša. Ge e ba seo se ka direga, e tla be e le mohlolo.”⁴

 Dimolekule tša protheine tšona go tlile bjang gore di be gona? Dimolekule tše di ka dirwa ka di-amino acid tše 50 goba tše dikete tše mmalwa, e bile di beilwe ka tsela e rulagantšwego gabotse kudu. Protheine yeo e šomago gabotse ka seleng yeo e raraganego, e na le di-amino acid tše 200. Le ka gare ga disele tšeo, go na le mehuta e dikete ya diprotheine. Ga go kgonege gore protheine e tee yeo e nago le di-amino acid tše 100 feela e no itira. Ge e ba seo se ka direga, e tla be e le mohlolo.

Monyakišiši yo mongwe yo a bitšwago Hubert P. Yockey, yo a thekgago thuto ya gore dilo di itirile, o re: “Ga go kgonege gore re re bophelo bo thomile e le ‘diprotheine.’”⁵ RNA e ka se be gona ntle le gore go be le diprotheine, mola diprotheine le tšona di ka se be gona ntle le gore go be le di-RNA. Le ge go ka bonagala kgonagalo yeo ya gore bophelo bo thomile e le diprotheine e le e nyenyane kudu, eupša go thwe’ng ge e ba diprotheine le RNA di ile tša no ba gona ka mohlolo lefelong letee le ka nako e tee? Na ruri di be di ka kgona go dirišana gore di tšweletše dimolekule tše dingwe tše dintši, gomme tša kgona go phela ntle le thušo ya dilo tše dingwe? Dr. Carol Cleland, * yoo a šomago mokgatlong wa National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute (NASA) o re: “Ga go kgonege gore diprotheine le RNA di itire.” O tšwela pele ka gore: “Eupša banyakišiši ba bantši ba nagana gore ge ba ka kgona go dira dimolekule tša diprotheine le tša RNA, tšona ka botšona di tla bona gore di šomišana bjang gore di tšweletše diprotheine tše dingwe.” Ge a bolela ka dilo tšeo di rutwago lehono tša mabapi le gore DNA, RNA le protheine di ka ba di itirile, o re: “Ga go na motho yo a re bontšhitšego bohlatse bjo bo kgotsofatšago bja gore seo se kgonega bjang.”⁶

Ke ka baka la eng go tseba taba ye go le bohlokwa? E no nagana ka mathata ao banyakišiši bao ba bolelago gore dilo di itirile ba kopanago le ona. Ba hweditše gore go na le di-amino acid tše dingwe ka gare ga disele tšeo di phelago. Ka dilaporatoring tša bona, ba ile ba dira sohle seo ba ka se kgonago gore ba dire dimolekule tše dingwe tšeo di raraganego. Ge ba be ba dira dimolekule tšeo, ba be ba holofetše gore ba tla dira dikarolo ka moka tšeo di nyakegago gore ba dire sele yeo e raraganego. Tsela yeo ba dirago dilo ka yona e ka swantšhwa le rasaense yoo a tšeago dilo tša tlhago, ke moka a di fetoša gore e be tšhipi, polasitiki, silikhone, le dithapo gore a hlame roboto ka tšona. Ke moka a dira gore roboto yeo e kgone go tšweletša diroboto tše dingwe tša go swana le yona. Ge rasaense yoo a dira bjalo, seo se tla be se bontšha’ng? Se tla be se bontšha gore motho yo bohlale a ka kgona go hlama motšhene wo o ka kgonago go dira dilo tše di makatšago.

Ka mo go swanago, ge e ba borasaense le bona ba kile ba dira sele, gona go ra gore ba bohlale. Eupša na ba ka kgona go bontšha bohlatse bja  gore sele yeo e bile gona ka mohlolo? Ge e ba go le bjalo, gona se se bolela gore ba a ikganetša.

Wena o nagana eng? Bohlatse ka moka bjo borasaense ba bo hweditšego, bo bontšha gore bophelo bo ka tšwa feela go selo seo se kilego sa phela. Ka gona e le gore o tshepe gore sele yeo e phelago e bile gona ka mohlolo go tšwa dikhemikhaleng tšeo di sa phelego, gona go nyakega gore o be le tumelo e kgolo.

Ka morago ga gore o kwe mabaka a a lego ka mo godimo, na le wena o dumela gore sele ye e raraganego e bile gona ka mohlolo? Pele o araba potšišo ye, anke o thome pele ka go lebeledišiša kamoo sele e dirilwego ka gona. Go dira bjalo go tla go thuša go bona ge e ba dilo tšeo borasaense ba bangwe ba di rutago tša mabapi le gore bophelo bo thomile bjang, di kwagala goba di no swana le ditori tšeo batswadi ba bangwe ba di botšago bana ba bona, tša mabapi le gore bana ba tšwa kae.