Ba tɛnɛ mɛ ka ya ni

Gwe ka abɛli tɛnɛ

Dungɔ lɛ ngɛ̃́ bandandó ngasia?

Dungɔ lɛ ngɛ̃́ bandandó ngasia?

Tɛnɛ mɛ mɔ na kpãngɔ so nda frazɛ mɛ nɛ?

DUNGƆ LƐ NGƐ̃́ SINDÓ NA LÉGE TI . . .

  1. EVOLISIƆ̃

  2. ALI NI LINGƆ

 Azi mɛndɛ̃ alengbi ti tɛnɛngɔ ya, se zo du zo ti kɔdɛ mɛ hĩnga kpale ti siãse ko, lo na pɔnangɔ “evolisiɔ̃” wa zo ko ndo sambela tɛ lo lengbi ti tɛnɛngɔ ya “ali ni lingɔ.”

 Kanda ta ndo du bo ngoi zu ngaso ma.

 Ta azi gba mɛ ali kalasi nga na azi mɛndɛ̃ ti siãse ndo ye tɛnɛ ti evolisiɔ̃ ma.

 E mu se lɛlo tɛ Gerard, profɛsɛrɛ kɔi mɛ ndo manda azɔzɔ (entomologiste) mɛndó lo manda evolisiɔ̃ ka univɛrsite. Lo tɛnɛ ya: “Na ngoi ti examɛ, mbi ndo hɛ̃ndó gbinya nga ma se mɛ aprɔfɛsɛrɛ ha na mbi, kanda ta mbi ndo yendó lo ni ma.”

 Nda mɛ ta azi mɛndɛ̃ ti siãse ndo ye ya, dungɔ lɛ ngɛ̃́ bandandó na ndo evolisiɔ̃ ma nɛ? Ti nɛngɔ ya, e lua gbinya niko, zia e ba ahũnda sɛ mɛ ta azi ti kɔdɛ ndo hĩnga gbinya ni ma: (1) Dungɔ lɛ ngɛ̃́ bandandó ngasia? (2) Aye zu mɛ na dungɔ lɛ ngɛ̃́ asindó ngasia?

Dungɔ lɛ ngɛ̃́ bandandó ngasia?

 AZI MƐNDƐ̃ NDO TƐNƐ YA. Dungɔ lɛ ngɛ̃́ si bondó ngaso na lége ti ye kɔi mɛ azanga dungɔ lɛ ngɛ̃́.

 NDA MƐ TA AZI MƐNDƐ̃ NDO SEPALA NA GBINYA NIKO MA NƐ? Ndɛ lo mɛ ko, azi ti siãse ahĩnga alo gba mɛ ba chimie nga na se mɛ aye ti yakere yakere mɛ ndo du kaya selile (molécule) nzɔ̃ni, ɔngɔ se mɛndó ala hĩnga na ni uzu, abɛse ngaso ko, ta ala ndo hĩnga nvɛ̃ni kambisangɔ bere dungɔ lɛ ngɛ̃́ du nɛ ma. Nyi selile mɛ yakere aɔ nvɛ̃ni madãma ye mɛ zanga dungɔ lɛ ngɛ̃́.

 Azi ti siãsi bo na dangɔ bɛ yakere gɛgɛrɛ na se mɛndó sese da amiliarɛ ti abulu gba uzu. Ta ala ndo du na bingangɔ li kwɛ kɔi na ndo se mɛndó dungɔ lɛ ngɛ̃́ banda na ni ma, na ndakisa ta ala ndo hĩnga nvɛ̃ni ndo mɛndó dungɔ lɛ ngɛ̃́ banda na ni ma, bere asindó kaya volcan abere ka gbɛnda kota ngu. Ala nga na dangɔ bɛ ya aye mɛ ndo bombi tɛrɛ lo ndoni kɔi ti nɛngɔ ya asi na dungɔ lɛ ngɛ̃́, asindó ka ndo kɔi ngaso wa tɛnɛ̃ ti kotani kɔi mɛ tɛrɛ ni ndo sũ (météorites) ndo la si na ni ge lɛ sese.

 Ta ni hɛ̃ gbinya kɔi na ndo se mɛndó dungɔ lɛ ngɛ̃́ banda na ni ma, kanda ni to azi ya ala di hũnda tɛrɛ la na ndo gba. Kanda ta ni hɛ̃ gbinya kɔi na ndo se mɛndó dungɔ lɛ ngɛ̃́ banda na ni ma, wa ni to azi ya ala ti na bingangɔ li gba. Azi ti siãse ndo tɛnɛ nga ya alengbi ti dungɔ na amolekilɛ mɛ na gesi agbinyangbi na a-gène nga ma se mɛ e hĩnga na ni dɛ. Ala ndo tɛnɛ ya amolekilɛ niko lengbi ti singɔ na bɛ lo na lége ti aye mɛndɛ̃ mɛ zanga dungɔ lɛ ngɛ̃́ ti nɛngɔ ya ati gba. Kanda ta siãse tɛnɛ bɛ tɛnɛ kɔi ti ye mɛ ndo fa ya amolekilɛ ti ngaso ndo du da ma, wa ta azi ti siãse kokandó lingɔ amolekilɛ ti ngaso ka laboratwarɛ ma.

 Aye mɛ na dungɔ lɛ ngɛ̃́ ɔngbi na aye mɛndɛ̃ zu na ndenge mɛ ni ndo bata, ndo li kwa na apa mɛ ni ndo lua. Aselilɛ niko ndo mu wa ndo gi nga hĩngangɔ nda aye mɛ ndo du kaya a-gène. Azi mɛndɛ̃ ti siãse ndo tɛnɛ ya a-gène adu mabere programɛ ti ordinatɛrɛ wa selilɛ ndo du nga ma ordinatɛrɛ. Kanda ta azi ti evolisiɔ̃ ndo koka kambisangɔ ndo mɛ apa mɛ ndo du kaya a-gène ndo lo da ma.

 Selilɛ ndo du na gwɛ̃ ti proteinɛ ti nɛngɔ ya ni li kwa nzɔ̃ni. Molekilɛ ti proteinɛ ndo du na aye ti yakere yakere gba mɛ ndo ili ni ya acides aminés ni gbɔ̃nɔngbi tɛrɛ lo ndoni kɔi nga ma shɛnɛ. Ando yɔ nga ya aproteinɛ niko aba, adu kpengbani wa di la ni li kwa nzɔ̃ni. Azi mɛndɛ̃ ti siãse tɛnɛ ya ta proteinɛ niko lengbi ti singɔ na bɛ lo ma. Paul Davies, mɛ zo ti fizikɛ su ya “Ti nɛngɔ ya selilɛ li kwa nzɔ̃ni ko, ayɔ ya ni du na aproteinɛ ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ nga gba wa ta elengbi ti tɛnɛngɔ ya ni si na bɛ lo ma.”

 NA NDUNU NI. Na ya bulu gba na pɛ lingɔ bolukiluki na ya asiãse ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ ko, ni fa ya dungɔ lɛ ngɛ̃́ lo na ndo dungɔ lɛ ngɛ̃́ mɛndɛ̃ mɛndó ni da uzu.

Aye mɛ na dungɔ lɛ ngɛ̃́ asindó ngasia?

 AZI MƐNDƐ̃ NDO TƐNƐ YA. gbinyangbingɔ ti mbalakaka nga na mɛsɛnɛngɔ na ndo mɛ ndo ni da la li ya ye mɛndó na dungɔ lɛ ngɛ̃́ uzu asi na aye mɛndɛ̃ ti yakere yakere mɛ na dungɔ lɛ ngɛ̃́ abɛse nga e azi.

 NDA MƐ TA AZI MƐNDƐ̃ NDO SEPALA NA GBINYA NIKO MA NƐ. Aselilɛ mɛndɛ̃ ndo li kwa gba ɔngɔ aselilɛ mɛndɛ̃. Buku kɔi tɛnɛ ya, ye mɛ ndo li ya selilɛ mɛ ta ndo li kwa gba ma ati selilɛ mɛ ndo li kwa gba ɔngɔ nyɔ kpɔ̃ni adu ye mɛ ta zo lengbi ti gbɔ̃ngɔ ndani ma, “ngoi gba azi ndo tɛnɛ ya ni du lo ti sɛ mɛ aɔndɛ tɛrɛ lo kaya hangɔ lo ti evolisiɔ̃ na pɛ hangɔ lo mɛ ndo tɛnɛ tɛnɛ ti se mɛndó dungɔ lɛ ngɛ̃́ banda na ni.”

 Azi ti siãse hũndó kaya selilɛ kɔi kɔi molekilɛ mɛ nga ma masini kɔi ti mindɔndɔ mɛ ali ni na aproteinɛ mɛ ndo li kwa ndoni kɔi ti nɛngɔ ya akokisa akwa ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃. Na ndakisa ni ndo hɛ̃ aselilɛ tɛ, ndo li ya aselilɛ du na ngunu, ndo lɛkɛ ndo mɛ agbɛ̃ ka tɛrɛ aselilɛ, ndo pa tɛnɛ hɛ̃ ambanga selilɛ zu. Gbinyangbingɔ ti mbalakaka nga na mɛsɛnɛngɔ na ndo ti fãnani alengbi ti lingɔ ya aselilɛ niko bombi ndoni kɔi wa ali akwa ti kpɛ̃nɛ ngaso? Ando du pɛnɔ ka tɛ azi gba ti nɛngɔ ya ala ye tɛnɛ niko.

 Azi na asa ndo lo kaya para. Kaya para niko aselilɛ ndo ti gba wa ni ndo lɛkɛ tɛrɛ lo ti nɛngɔ ya ali kwa kɔi ngaso, ni ndo gbinyangbi na ndenge mɛ akɛsɛnɛ wa ni ndo li kwa ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ ti nɛngɔ ya ali apɛnzɛ tɛrɛ zo bere tɛrɛ sa mɛ akɛsɛnɛ. Ta hangɔ lo ti evolisiɔ̃ lengbi ti kambisangɔ se mɛ selilɛ kɔi kɔi “ndo hĩnga” pɛnzɛ tɛrɛ mɛ ni ye lingɔ, wa ni na dungɔ pɛnzɛ tɛrɛ mɛ wa ma.

 Azi ti siãse hĩnga na olo ya ti nɛngɔ ya alé tɛ sa kɔi dũ sa mɛndɛ̃ ko, ando yɔ ya gbinyangbi kɔi li tɛrɛ lo kaya molekilɛ ti selilɛ. Na lo mɛ ya ta azi ti siãse ndo hĩnga se mɛ evolisiɔ̃ lengbi ti singɔ na selilɛ “gɛgɛrɛ” ma ko, alengbi ti lingɔ ya gbinyangbi ti mbalakaka nga na mɛsɛnɛngɔ na ndo alengbi ti lingɔ ya asi na asa ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ ge lɛ sese? Na omɛ ba se mɛ asa da ko, Michael Behe, profɛsɛrɛ kɔi ti biologie tɛnɛ ya abɛse bolukiluki “ndo kambisa alo ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ ti kpɛ̃nɛ ko, ta ala ndo koka bo fangɔ yangondo se mɛ aye niko zu ti kpɛ̃nɛ asindó na bɛ lo ma.”

 Azi lengbi ti bingangɔ li la, hĩngangɔ tɛrɛ la, wa ala ndo du nga na aseliye ti kangɔ ye, gbanzingɔ tɛrɛ na alo nga ti hĩngangɔ nzɔ̃ni na siɔni. Ta gbinyangbingɔ ti mbalakaka nga na mɛsɛnɛngɔ na ndo kɔi alengbi ti kambisangɔ nda mɛ bo azi la ndo du na seliye ti ngaso ma.

 NANDUNU NI. Abɛse du ya azi ndo ngbã bo la kwɛ yengɔ ya dungɔ lɛ ngɛ̃́ sindó na lége ti evolisiɔ̃ ko, ta azi mɛndɛ̃ ndo sepala na tɛnɛ mɛ azi ti evolisiɔ̃ ndo tɛnɛ na ndo se mɛndó dungɔ lɛ ngɛ̃́ banda na ni nga na se mɛ aye mɛndɛ̃ mɛ na dungɔ lɛ ngɛ̃́ asi na ni ma.

Gbinya mɛ ayɔ ya e ye lo ni

 Na pɛ bangɔ alo mɛndɛ̃ ko, azi gba hũ ya zo kɔi ti kɔdɛ la ali dungɔ lɛ ngɛ̃́. E mu selɛlo tɛ Antony Flew profɛsɛrɛ ti filozofi mɛndó uzu ta lo ndo ye ya Nzapa da ma. Na ngoi mɛndó lo manda alo ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ ti kpɛ̃nɛ mɛ ba dungɔ lɛ ngɛ̃́ nga na ndia mɛ ndo dɔ nɔ na aye mɛ Nzapa li ko, lo gbinyangbindó dangɔ bɛ tɛ lo. Na ngoi mɛndó lo di tɛnɛ tɛ zo kɔi ti filozofi ti gã ko, lo sundó ya: “Ta elengbi ti yengɔ tɛnɛ tɛ azi mɛ ndo tɛnɛ ya dungɔ lɛ ngɛ̃́ sindó na bɛ lo ma, abɛse du ya ta e sepala na ni ma.” Na bangɔ tɛnɛ mɛ profɛsɛrɛ Flew tɛnɛ afa ya aye mɛ ndo fa ya Wa lingɔ dungɔ lɛ ngɛ̃́ da.

 Tɛnɛ mɛ nga Gerard mɛ e tɛnɛ tɛnɛ tɛ lo fɛlɛ uzu atɛnɛ ngandó la. Abɛse du ya lo lindó kalasi gba wa lo manda ngandó asa ti yakere yakere abulu gba ko, lo tɛnɛ ya: “Ta mbi hũ ye kɔi mɛ fa ya dungɔ lɛ ngɛ̃́ sindó ngaso na ndo ye kɔi mɛ zanga dungɔ lɛ ngɛ̃́ ma. Se mɛ aye mɛ na dungɔ lɛ ngɛ̃́ ndo li kwa na mɔlɔngɔ wa ni nga na aye ndɛ̃ ndɛ̃ ndɛ̃ ko, ni to mbi, mbi ye ya zo kɔi ndó la lɛkɛ aye la lo li nga ni.”

 Nga ma se mɛ ando hĩnga zo mɛ ndo li kwa kɔi ti ti na lége ti kwa tɛ lo ko, mandangɔ aye mɛ ge lɛ gigi azandó Gerard ya lo hĩnga seliye tɛ Wa lingɔ aye zu. Gerard mundó ngoi ti dingɔ tɛnɛ tɛ Nzapa mɛ kaya Ngbangɔ. (2 Timɔte 3:16) Lo luandó gbinya ti nzɔ̃ni kaya Ngbangɔ na ndo hũnda mɛ ba pandɛ tɛ azi nga na se ti nwɔ̃ngɔ kpengba lo mɛ ala ndo tengbi na ni ndɛ. Ni la atondó lo ya lo ye ya Ngbangɔ adu buku tɛ Nzapa.

 Gerard hũndó ya adu nzɔ̃ni kpãngɔ bɛ na ndo gbinya ti ya Ngbangɔ. E yɔ nga ka ti mɔ ya mɔ di ni.