PENJO MAR 4
Be Gik Mangima Duto Nowuok Kuom Gimoro Achiel?
Darwin ne paro ni gik mangima duto ne owuok kuom gimoro achiel. Ne oparo ni kaka ngima nochakore ne inyalo pim gi yath moro maduong’. Bang’e, jomoko ne paro ni “yadh ngimano” nochakore e kor yath moro achiel ma nigi cell. Gik mangima mopogore opogore ne obaro koa kuom yadhno kae to gidhi nyime pogore mi gibedo bedene, kae to moko ochako loth koa e bedene ma gibedo gik moko duto ma twi e lowo kod le duto mangima. Be mano e kaka ngima nochakore adier?
En ang’o ma josayans mang’eny wacho? Giwacho ni choke mosekuny nyiso ni gik mangima duto nowuok kuom gimoro achiel. Giwacho bende ni nikech gik mangima duto tiyo gi DNA, mano nyiso ni ne giwuok kuom gimoro achiel.
Ang’o ma Muma wacho? Bug Chakruok lero ni gik ma twi e lowo, gik mangima modak e pi, le modak e lowo, kod winy duto nochue “kaka kothgi obet.” (Chakruok 1:12, 20-25) Wechego nyiso ni nitie lokruok ma nyalo timore ma pogruok bedie e kind “kodhi” mag gimoro, kata kamano, nitie gima sie ma pogo kodhi ka kodhi. Yo ma ilerogo sigand chuech e Muma miyo wayie ni nitie kit chuech mopogore ma ne dhi biro apoya kaka nonro mag choke mosekuny nyiso, kendo ne gidhi losore chuth.
Nonro mosetim osekonyo e fwenyo wach mane? Be nonro mosetim siro ni yo ma Muma lerogo kaka nochue gik moko en adier, koso kaka Darwin lero wechego e ma ni kare? Kuom higni 150 mosekalo, gin weche mage ma osefwenyore?
OTONG’ YADH DARWIN
E higni matin mosekalo, josayans osepimo code ma nitie e gene mag chuech ma nigi cell achiel to kod mag le gi gik ma twi e lowo. Ne giparo ni timo kamano ne dhi miyo gibed gadier gi “yadh ngima” ma Darwin ne owuoyoe. Kata kamano, mano ne ok otimore.
Nonro motim nofwenyo wach mane? E higa mar 1999 jasayans miluongo ni Malcolm S. Gordon nondiko niya: “Nenore ni ngima ne ochakore e yore mang’eny. Nyaka bed ni yadh ngima ne nigi tielo mang’eny to ok achiel kende.” Be nitie gimoro amora ma nyiso ni gik mangima duto otudore e kor yath achiel kaka Darwin ne wacho? Gordon dhi nyime wacho niya: “Paro ma ne okwong lergo ni gik moko owuok kuom gimoro achiel ok donjre gi kaka sani ilerogo yo ma ochan-go gik mangima. Bende parono ok nyal tigo sama iwuoyo kuom phyla kod class mangeny mag phyla.”29 a
Nonro ma osetim machiegnini bende dhi nyime kwedo paro ma Darwin ne nigo ni gik mangima duto owuok kuom gimoro achiel. Kuom ranyisi, gaset miluongo ni New Scientist nondiko weche jasayans moro moyie ni gik moko nosieko kendgi ma nyinge Eric Bapteste kowacho niya: “Onge gimoro amora ma waseyudo ma siro ni ‘yadh ngima’ en adier.” Sulano bende nigi weche mag jasayans machielo ma oyie ni gik mangima nosieko kendgi. Nyinge en Michael Rose. Nowacho kama: “Paro mar ‘yadh ngima’30 dhi ka rumo mos mos, kendo waduto wang’eyo mano. Gima ji mang’eny pok oyiego en ni onego walok paro e wi kaka ngima nochakore.”31 b
TO NADE CHOKE MOKUNY?
Josayans mang’eny wacho ni choke mokuny en achiel kuom gik ma nyiso ni ngima nowuok kuom gimoro achiel. Kuom ranyisi, giwacho ni rech nolokore mobedo amphibian to reptile nolokore ma obedo mammal. Kata kamano, choke mokuny to konyowa ng’eyo adiera mane?
Jasayans moro miluongo ni David M. Raup moyie ni gik moko nosieko kendgi kendo molony e nono choke mokuny nowacho kama: “Kar yudo ni ngima nochakore mos mos, jokuny choke mag ndalo Darwin kod masani wacho ni gik moko nosieko asieka kendgi, gilokre, kae apoya nono to gilal.”32
Adiera en ni chokego nyiso ni onge lokruok ma ne timore e kit chuech-go kuom higni mang’eny. Onge gima nyiso ni ne gilokore ma gibedo chuech mopogore. Lokruok ma betie e del timore apoya. Gik manyien-go biro abira apoya. Kuom ranyisi, oliktiga kata hanyinya ma nigi gik ma konyogi ng’eyo kama dwuol wuokie, ne ok olokore koa kuom gimoro machon ahinya.
Ng’eny kidienje ma oketie le ne obiro abira kuom kinde machuok. Nikech gik mangima manyien kendo mopogore ne obiro apoya e nonro motim ne choke mokuny, josayans ma nono wechego wacho ni kinde ma mano notimre ne en kinde “muoch mar Cambrian.” Kinde mar Cambrian ne en kinde mane?
Wawuondre ni gik ma jotim nonro-go wacho gin adier. Ka en kamano to higni ma pinyni osebetie inyalo pim gi bor mar paw opira (1). Mano nyiso ni ibiro wuotho chiegni mita ma dirom 90 eka ichop kama giwacho ni e kinde Cambrian (2). Kuom kinde matin mar Cambrian, nitie le mopogore opogore ma ne ofwenyore ma yudore e choke mosekuny. Gibiro mapiyo bang’ thuolo maromo nade? Sama iwuotho e pawno, gik mopogore opogore nenore mapiyo to giduto ginenore kuom thuolo ma ok rom kata ondamo achiel!
Kaka gik mangimago biro apoya en gima miyo jotim nonro ma be oyie ni gik moko nosieko kendgi bedo gi kiawa gi yo ma Darwin ne olerogo kaka ngima nochakore. Kuom ranyisi, e higa mar 2008 ka iwuoyo gi jasayans ma nyinge Stuart Newman ma bende oyie ni gik moko nosieko kendgi, nolero ni dwarore mondo okel paro manyien ma nyalo lero kaka gik moko nosieko kendgi apoya. Nowacho kama: “Paro mar Darwin ma itiyogago e lero ni gik moko nosieko kendgi koro ibiro duok, piny mondo obed mana achiel kuom yore mang’eny milerogo ni gik moko nosieko. Samoro bende ok bi ti kod parono e lero kaka gik mangima madongo nosieko kod lokruoge madongo ma ne otimore e dendgi.”33
GIMA RACH GI “NONRO” MOSETIM
Ang’o momiyo buge moko goro pichni mag choke mosekuny ka giloko kaka giromga mondo gipangre e yo moro sie?
Koracham: Kaka ogor choke e buge moko
Korachwich: Kaka giromo gadier
To nade choke mosekuny ma nyiso ka rech lokore bedo amphibian, to reptile lokore mammal? Be kuom adier chokego gin gik ma nyiso ni gik moko nosieko kendgi? Sama onon chokego maber, nitie gik mang’eny ma iyudo ma ok giler maber.
Mokwongo, pichni miketoga e buge ma nyiso kaka reptile ne olokore mobedo mammal, ogorga e yo ma ok romre. Kar mondo lego obed maromre, moko inyiso ka dongo ahinya to moko inyiso ka tindo.
Mar ariyo, ma bende en gimachielo maduong’ marach gi nonrogo, en ni onge gimoro amora ma nyiso ni nitie tudruok e kind lego. Le ma itiyogo e pichnigo opog gi gima jotim nonro wacho ni nyalo bedo higni milionde. Jasayans miluongo ni Henry Gee molony e weche le, nowuoyo e wi higni ma pogo choke mokunygo kowacho kama: “Higni mapogo kind chokego lach ahinya mamiyo ok wanyal wacho gadier ka be gitudore kata ne gin wede.”34 c
Kowuoyo e wi choke mag rech kod amphibian, jasayans miluongo ni Malcolm S. Gordon wacho ni chokego nyiso mana e yo matin kaka “lego nopogore opogore e ndalogo.” Omedo wacho kama: “Onge kaka wanyalo ng’eyo adimba kaka lego nopogore opogore kod kaka ne gichal gi mamoko.”35 d
ANG’O MA “VIDIO” TEMO NYISO KUOM ADIER?
Sula moro ma ne ogo e National Geographic e higa mar 2004 nopimo nonro mar choke mosekuny gi “vidio ma nyiso kaka gik moko nosieko kendgi, kendo ni pichni 999 kuom 1,000 ne lalga kama ne ipangogie.”36 Ne ane gima ranyisino temo puonjo.
Ka “pichni 95” mag choke mokuny nyiso ni le ok lokrega ma bed gimoro machielo, ang’o momiyo josayans ma nono choke to pangoga “pichni 5” modong’ mondo ginenre ka gima gilokrega?
Wawach ni iyudo pichni 100 mar vidio moro ma rabora ma niga gi pichni 100,000. Ere kaka ibiro ng’eyo gima vidiono wuoye? Nyalo bedo ni ing’eyo matin gima vidiono wuoye. To nade ka pichni 5 kuom 100 e ma siro pachino to pichni 95 wacho gima opogore gi kaka iparo? Be inyalo wacho ni paro in-go e wi vidiono nikare mana nikech pichni abich nyiso kamano? Be dibed ni ne ipango pichni abichgo mondo gisir paro ma in-go? Donge dibed maber ka iyie mondo pichni 95 bende okonyi ng’eyo gima nie vidiono?
Ere kaka ranyisino chalre gi yo ma joma wacho ni gik moko nosieko kendgi nenogo choke ma ne okuny? Kuom higni mang’eny, jotim nonro ne ok oyie ni ng’eny choke mosekuny, minyalo pim gi pichni 95 mag vidiocha, nyiso ni onge lokruok moro malich mosetimore kuomgi. Ang’o momiyo ne gijwang’o gima duong’ kamano? Jandiko moro miluongo ni Richard Morris wacho niya: “Nenore ni joma timo nonro ne choke wacho ni gik moko nosieko kendgi mos mos kendo ne gimakore gi parono, ma kata ka ne gifwenyo gimoro mopogore to ok ne gidwar loko pachgi.”37
“Kawo choke mang’eny kae to iwacho ni ne giwuok kuom gimoro achiel ok en paro madier minyalo sir gi sayans, kar mano ochalo mana gi sigana moro ma iganonega nyithindo mondo ginind. Siganago nyalo bedo mamit kata ginyalo bedo gi puonj moko, en mana ni ok gin adier.”—In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, mondik gi Henry Gee, ite mar 116-117
To nade joma odak e ndalowa ma wacho ni gik moko nosieko kendgi? Be dibed ni gipango chokego e yo moro kata obedo ni onge gik ma nyiso sie ni onego opang-gi kamano, kendo gitimo kamano nikech gisiro paro ma ji oyiego e kindegi ni gik moko nosieko kendgi? e
Iparo nade? En wach mane ma nonro mosetim oyiego? We wane ane weche ma wasewuoyo kuomgi chop sani.
Onge kit ngima ma inyalo wach ni tin.
Onge gik ma nyiso kata matin ni gik manie cell nosieko asieka kendgi.
DNA chalo kaka program mar kompyuta chiko gik ma timore e cell, olos e yo makende ahinya ma ok nyal pim gi program moro amora kata gir kano weche ma dhano osegaloso.
Nonro ma osetim mag gene nyiso ni ngima ne ok owuok kuom gimoro achiel. Bende, grube madongo mag le biro apoya e nonro mag choke mokuny.
Bang’ nono wechegi, be iparo ni nonro ma osetim winjore gi yo ma Muma lerogo kaka ngima nochakore? Ji mang’eny to paro ni sayans kwedo weche manie Muma ma wuoyo e wi chuech. Be mano en adier? Muma to wacho ang’o kuom adier?
a Wach motigo ni phyla (ka en achiel to phylum) itiyogo ka iwuoyo kuom grup maduong’ mar le ma olos dendgi e yo machal. Achiel kuom yore ma josayans chanogo gik mangima en ka giketogi e kidienje abiriyo ka kidieny ma luwo ma notelone bedo gi gimoro ma morono ne ongego. Kidieny mokwongo en kingdom, ma en kidieny ma oting’o gik mang’eny ahinya. Kidienje ma luwo gin phylum, class, order, family, genus, kod species. Kuom ranyisi, faras ochan kama: kingdom, Animalia; phylum, Chordata; class, Mammalia; order, Perissodactyla; family, Equidae; genus, Equus; species, Caballus.
b Ng’e ni sula ma ne nitie e gaset mar New Scientist, kod jasayans miluongo ni Bapteste kod Rose pod siro paro ni gik moko nosieko asieka kendgi. Gima duong’ ma gitemo wacho en ni paro mar Darwin e wi “yadh ngima” ok en adier. Josayans-go pod manyo kaka ginyalo lero yo ma gik moko nosiekogo kendgi.
c Henry Gee ok kwed paro mar ni gik moko nosieko kendgi. Wechene nyiso kaka choke mosekuny fwenyonwa mana gik matin.
d Malcolm S. Gordon riwo lwedo puonj mar ni gik moko nosieko kendgi.
e Kuom ranyisi, som sanduk ma wiye wacho ni “ Be Dhano Nosieko Asieka Kendgi?”
