Bupangi Bulombolanga Mwikadile Leza Mūmi

“Yō! abe ufwaninwe, Yehova wetu, Leza wetu, kupebwa ntumbo, . . . mwanda wapangile bintu byonsololo.”​—KUS. 4:11.

USA KULONDOLOLA NAMANI?

Le i bika byotufwaninwe kulonga shi tusaka kutūta “bishimikwa bīne bya bukomo” bya mfudijo ya bubela?

Lelo bupangi bulombolanga bukomo ne tunangu twa Leza namani?

Le bambutwile bakokeja kukwasha babo bana batamije lwitabijo mudi Yehova namani?

1. Le i bika byotufwaninwe kulonga pa kuyuka shi lwitabijo lwetu lukidi lukomo?

 BAVULE banenanga’mba bakulupilanga’nka mu bintu byobabwanya kumona na meso. Le i muswelo’ka otukokeja kukwasha bano bantu batamije lukulupilo mudi Yehova? Bible unena’mba, “nansha umo wamwenepo Leza, nansha patyetye.” (Yoa. 1:18) Mu uno mwanda, le i muswelo’ka otukokeja kuyuka shi lwitabijo lotwitabije mudi Yehova “Leza wa kubulwa kumweka,” lukidi lukomo? (Kol. 1:15) Ditabula dibajinji i dya kuyuka bufundiji bulengeja tukomenwe kuyuka bubinebine butala padi Yehova. Kupwa tufwaninwe kwingidija Bible na bunwa mwanda wa kutūta milangwe yo-yonso ilwa na “ñeni ya Leza.”​—2 Kod. 10:4, 5.

2, 3. Le i bufundiji’ka bubidi busabanga bantu meso bakomenwe kuyuka bubinebine butala badi Leza?

² Lufundijo lumo lwa bubela luzambalele lusaba bantu meso baleke kuyuka bubinebine bwa padi Leza, i lufundijo lwa kwialamuna. Ino milangwe ya bantu ipatanyanga binena Bible ne kwiba bantu lukulupilo. Lufundijo lwa kwialamuna lunenanga’mba būmi bonso bwāikele’ko mu kitulumukila; ne kino kilombola’mba būmi bwa muntu kebudipo na kitungo.

³ Pakwabo kadi, bantu bāshilwile kine Kidishitu bafundijanga’mba diulu ne ntanda, kubadila’mo ne nshi yotushikete’po ne bintu byonso byūmi bidi’po bidi’ko’tu mu tununu tutyetye twa myaka. Boba bafundijanga luno lufundijo​—bayukene bu befundi ba bupangi​—padi balēmekele Bible bininge, ino banena’mba Leza wāpangile bintu byonso mu mafuku asamba a mansá 24 pano kepadi myaka tununu shi tunga kete. Kebetabijangapo bukamoni bwa sianse bwine kebukwatañenepo na mumweno wabo. Mfulo mfulō, bufundiji bwa befundi ba bupangi kebumwekejangapo Bible bu ukulupilwa, ino bumumwekeja bu kadipo na bujalale ne bubinebine. Bantu bakankamikanga uno mumweno babwanya kwituvuluja  bantu bamo ba mu myaka katwa kabajinji bādi bapyasakenine Leza, ‘ino ke mwendelepo ñeni mhm.’ (Loma 10:2) Le i muswelo’ka otukokeja kwingidija Kinenwa kya Leza mwanda wa kutūta “bishimikwa bīne bya bukomo,” ko kunena’mba mfundijo ya kwialamuna ne bwifundi bwa bupangi? * Tubwanya kulonga namino enka shi tulonga bukomo bwa kwikala na buyuki bwa byobya bifundija Bible.

LWITABIJO LWIMANINE PA BUKAMONI NE BUBINEBINE

4. Le lwitabijo lwetu lufwaninwe kwimanina pa bika?

⁴ Bible witufundijanga tusanswe kuyukidija. (Nk. 10:14) Yehova usakanga lwitabijo lwetu lwimanine pa bukamoni ne bubinebine, ke pa filozofi ya bantupo nansha pa mfundijo ya bipwilo. (Tanga Bahebelu 11:1.) Pa kutamija lwitabijo lukomo mudi Leza, tufwaninwe dibajinji kukulupila amba Yehova udi’ko. (Tanga Bahebelu 11:6.) Tubafule ku kunena namino, ke na kufwatakanyapo ino na kubandaula bubinebine ne na kwingidija ‘bukomo bwa kulanga.’​—Loma 12:1.

5. Le i bubinga’ka bumo botukokeja kukulupidila’mba Leza udi’ko?

⁵ Mutumibwa Polo uleta bubinga bumo botukokeja kukulupidila’mba Leza udi’ko, nansha byoketubwanyapo kumumona. Polo wāsonekele pangala pa Yehova amba: “Ke-bintu byobya byandi byampikwa kumweka, ku kupanga kwa panopantanda i bimwekelele’tu, padi tō, pa kuyūkanibwa pa bintu bipangibwe, ke bukomo bwandi bwa nyeke, ne bu-Leza bwandi kadi.” (Loma 1:20) Le i muswelo’ka obwanya kukwasha muntu utatana kwikala’ko kwa Leza ayuke binenwa bya Polo bya binebine bya ku bukomo bwa mushipiditu? Ubwanya kubandaula bukamoni bumobumo bwa mu bupangi bulonda’ko, bulombola bukomo ne tunangu twa Umpangi wetu.

BUKOMO BWA LEZA BUMWEKELANGA MU BUPANGI

6, 7. Le i muswelo’ka umwekelanga bukomo bwa Leza ku bintu bibidi bitukinga pamo bwa ngabo?

⁶ Bukomo bwa Yehova bumwekelanga ku bintu bibidi bitukiñanga pamo bwa ngabo​—luvula lujokolokele ntanda ne bukomo bwayo bukokela bintu panshi. Kimfwa luvula lujokolokele ntanda lwitukwashanga bininge kupita ne pa kwituletela luvula lotwesa. Kadi lwitukiñanga ku tupinditupindi twa butyafu twenda lubilo mu lwelele. Mabwe makatampe abwanya konakanya bininge luvula lujokolokele ntanda na kwilusōka, ne kushiya kitōkeji mu bukata bwa bufuku.

⁷ Bukomo bukokela bintu panshi nabo bwitukiñanga ku bibi. Ino ngabo idi na nsulo yabo panshi bininge. Kipindi kijokolokele ntanda (écorce terrestre) kidi pamo bwa kyuma kibunde kiletanga bukomo bujokoloka kufika ne kulampe kwine kwa lwelele. Buno bukomo bwitukiñanga ku mikejima mikatampe itamba ku dyuba ne ku bipindi bikwabo bya dyuba. Bukomo bwa nshi bwa kukokela bintu panshi bukwashanga bipangwa byonso byūmi bidi pano pa ntanda bileke kutēma na kyanga kitamba ku dyuba. Na bubine, buno bukomo bukokanga ino mikejima ne kwiitalula. Tumonanga bukamoni bulombola bukomo budi na nshi bwa kukoka bintu kupityila ku misombelo mivule ya kitōkeji yotumonanga mūlu kubwipi na mitenta ya Kutunduka ne Kushika. Ne Kutatana kwine mpika, Yehova i ‘mukomokomo.’​—Tanga Isaya 40:26.

TUNANGU TWA LEZA TUMWEKELANGA MU BUPANGI

8, 9. Le tunangu twa Yehova tumwekelanga ku bintu bikwatakanya būmi namani?

⁸ Tunangu twa Yehova tumwekelanga mu bintu bikwatakanya būmi pano pa ntanda. Tulete kimfwa: Langa’po bidi shi udi mu kibundi kya nsakwa muyule bantu, ino kemudipo mema atalala ne muswelo wa kulupula butyafu mu kibundi. Kadi kino kibundi kekisapo kwija kuyula busala ne kukoma mwa kushikatyila. Ntanda yetu nayo idi pamo bwa kibundi kya nsakwa mu muswelo kampanda.  Idi’tu na mema atalala matyetye kadi keibwanyapo kulupwila busala panja. Inoko, kino “kibundi kya nsakwa,” kibwanya kukwatakanya midiyala ya bipangwa, nkongo ne nkongo. Mwanda waka? Mwanda kidi na bukomo butulumukwa bwa kukongakanya busala ne kwibulupula mwa kumwenina mu būmi.

⁹ Tulangulukilei bidi pa luvula luyampe lotwesa. Midiyala ya bipangwa ikokanga luvula luyampe ne kutambija luvula lubi. Nansha nabya, luvula luyampe kelupungapo, kadi luvula lujokolokele ntanda kelonwengapo na luvula lwa “busala,” ke luvula lubi kadi. Mwanda waka? Malondololo atanwa mu mwingilo wingila kitōkeji pa kusaka mityi ipe bipa (photosynthèse). Kupityila ku uno mwingilo, munamuna imbishi ikokanga luvula lubi, mema, kitōkeji kya dyuba, ne bumeni bwa nshi ne kulupula sukadi (hydrates de carbone) ne luvula luyampe. Tufikijanga būmi bwetu ne ku mfulo kitatyi kyotwesa luvula luyampe. Yehova wingidijanga pa bute pa bute munamuna imbishi yāpangilwe mwanda wa kupa “ku bonsololo būmi ne muya.” (Bil. 17:25) Bine, tuno i tunangu twa binebine!

10, 11. Le ntumbo ya Leza imwekelanga ku kipupulu ne munjiñininya namani?

¹⁰ Ntumbo ya Yehova imwekelanga kadi ne ku bipangwa bivule bidi pa uno umbuo wetu wa ntanda. Tufwatakanya’mba pano pa ntanda padi misaka mishileshile ya bipangwa, kutamba ku midiyo 2 kutūla ku midiyo 100. (Tanga Mitōto 104:24.) Tala tunangu tumwekele mu kupangwa kwāpangilwe bino bipangwa bimobimo.

¹¹ Kimfwa kipupulu kitabukile bipupulu byonso, kidi na bongolo bwa bukata bwa nsongo ya bike. Ino kino kipupulu kidi na bukomo ne bwino bwa kutumbuka kubwipi kwa makilometele 3000, kutamba mu Kanada kutūla ku dīto dya Mexike, kikwashibwa na dyuba pokitumbukile. Le kibwanya kutumbuka namani shi dyuba dibapone? Yehova wēkipangile na bongolo butyetye budi na bukomo bwa kwikikwasha kitumbuke nansha shi dyuba i kutupu’dyo. Tulangulukilei’bidi ne pa diso dya munjiñininya. Kino kipangwa kimonanga kupityila ku meso akyo abidi. Diso ne diso didi na monyi kintu kya 30000. Nansha nabya, bongolo butyetye bwa munjiñininya budi na bukomo bwa kumona biyukeno bitamba ku ino monyi yonso ne kuyuka kitōkeji kipona’mo.

12, 13. Le i bika byakutulumuja pa muswelo upangile Yehova tuseke tudi mu ngitu yobe?

¹² Kintu kitulumuja bininge i muswelo upangile Yehova tuseke tudi na bipangwa byonso byūmi. Kimfwa, umbidi obe udi na kintu kya tuseke maelefu midiyala 100. Mu kaseke ne kaseke mudi kaseke katyetye kayukene bu ADN (acide désoxyribonucléique). Kalamanga myanda mivule isakibwa pa kutamija ngitu yobe yonso.

¹³ Le kaseke ka ADN kabwanya kulama myanda inga? Dingakanya bukomo bwa kulama myanda budi na ngalame imo’tu ya ADN ne bwa dishike dya (CD). CD ibwanya kutweja myanda yonso idi mu dikishonele, bine byotukokeja kutulumuka pa kuyuka’mba CD i kadishike’tu katyetye ka palashitike. Inoko, ngalame imo’tu ya ADN  ikokeja kutweja myanda mingi ibwanya kubwana mu ma CD midiyala elefu! Pa kwibishintulula mu muswelo mukwabo, kapawa’tu kamo ka ADN kabwanya kutweja myanda mivule ya kupunga kibalwa kya bantu badi’ko dyalelo misunsa 350!

14. Le bintu bisokwele befundi ba sianse bikulengejanga wikale na milangwe’ka padi Yehova?

¹⁴ Mulopwe Davida wātelele myanda ya kamweno pa kutamija umbidi wa muntu enka mokisonekelwe mu dibuku dya kyelekejo. Pa kwisambila padi Yehova Leza, wānenene amba: “Meso obe amwene ngitu yami po yadi keyabwanininepo, kadi umukanda obe byonso byakungitu byami byasonekelwe, byobya byapangilwe mo bukila, mo bukila, popa padi kepaīkēlepo kintu nansha kimo.” (Mit. 139:16) Na bubine, Davida wāfudile ku kutendela Yehova kitatyi kyaālangulukile pa muswelo wāpangile Yehova umbidi wetu. Bintu bisokwele befundi ba sianse mu myaka ya panopano bituntwilanga ku kwakamwa kotwakamwanga Yehova kitatyi kyotumona muswelo waetupangile. Bino bintu bitupa bubinga bukwabo bwa kwitabijija byāsonekele mulembi wa mitōto padi Yehova amba: “Nkakufwijangako; mwanda ami ne kipangwa kya malwa, kya kutendelwa, mīngilo yobe i mitendelwe; kadi kino namino muya wami uyūkile’kyo, senene, shē.” (Mit. 139:14) Le penepa, bantu babwanya kukomenwa namani kumona’mba bupangi bulombola kwikala’ko kwa Leza mūmi?

KWASHA BAKWABO BATUMBIJE LEZA MŪMI

15, 16. (a) Le mabuku etu atamijanga mutyima wetu wa kufwija’ko Yehova pa bukomo bwandi bwa kupanga muswelo’ka? (b) Le mu bishinte binena’mba “Le Bintu Byēikadile’ko’ni Nansha Byapangilwe?” i kishinte’ka kyakutengele bininge?

¹⁵ Dipepala dya Réveillez-vous ! ke dikwashe midiyo ya bantu mu makumi a myaka basangele byobya bilombola bupangi padi Leza wetu wa buswe. Kimfwa mu 2006, nimelo ya Kweji wa 9 yadi na mutwe wa mwanda unene amba “Lelo Kudi Umpangi?” Yalupwilwe mwanda wa kuputula meso a boba basabilwe meso na mfudijo ya kwialamuna ne bwifundi bwa bupangi. Kaka umo wasonekēle bilo ya musambo ya mu États-Unis pa mwanda utala ino nimelo ya pa bula amba: “Kampanye ka kupāna ino nimelo ya pa bula kaendele biyampe kutabuka. Mwana-mukaji umo walombele mapepala 20. I mwadimu wa bioloji kadi usaka kupa bandi bana ba masomo dipepala dimodimo.” Tutu umo wasonekele amba: “Nadi nsapula bininge tamba mu myaka ya 1940 ne kupita kadi nadi na myaka kubwipi kwa 75, ino nkyadipo nsangedile mwingilo wa busapudi na moneusangedile mu kweji wa kupāna nimelo ya pa bula ya Réveillez-vous !”

¹⁶ Mu myaka ya panopano, mu manimelo mavule a Réveillez-vous ! mudi kamutwe ka mwanda kanena’mba “Le Bintu Byēikadile’ko’ni Nansha Byapangilwe (Hasard ou conception)?” Bino bishinte bīpi bilombola busendwe bulenga moyo bumweka mu bupangi ne kulombola miswelo itompanga bantu kwiula Mfumu Umpangi. Twatambwile myanda mikwabo ya kwitukwasha tutumbije Leza na kulupulwa kwa boloshile La vie a-t-elle été créée ? mu 2010. Mafoto mayampe ne bifwatulo bileta bufundiji bidi mu uno boloshile i bilupulwe mwanda wa kutamija mutyima wetu wa kufwija’ko Yehova bininge pa bukomo bwandi bwa kupanga bintu. Bipangujo bidi ku mfulo kwa kipindi ne kipindi bikwashanga mutangi alangulukile pa myanda yatanga. Lelo usangedile kwingidija uno boloshile kitatyi kyosapula ku njibo ne njibo, mu kitango kya bantu nansha mu busapudi bwa kiponka na ponka?

17, 18. (a) Bambutwile, le i muswelo’ka omubwanya kukomeja kikulupiji kidi na benu bana mu bukomo bobalonga bwa kubingija lwitabijo lwabo? (b) Le i muswelo’ka omwaingidije maboloshile esambila pa bupangi mu butōtyi bwenu bwa kisaka?

¹⁷ Bambutwile, lelo mubandaulanga uno boloshile wa misombelo mivule na benu bana mu butōtyi bwa kisaka? Shi i amo, mukebakwasha batamije mutyima wa kufwija’ko Leza wetu mūmi. Padi udi na bana bankasampe bafundanga masomo malamala. Nakampata i byambo bya boba bafundija lufundijo lwa bubela lwa kwialamuna. Befundi ba sianse, badimu ba ku masomo, mafilime  alombola bintu bya ntanda, kwipwija mukose kwa ino ntanda kulombolwa ku televijo bikankamikanga mulangwe wa amba lufundijo lwa kwialamuna i lwa bine. Mubwanya kukwasha benu bana bankasampe balwe na luno lufundijo na kwingidija boloshile mukwabo unena’mba, Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie, walupwilwe nandi mu 2010. Pamo bwa boloshile La vie a-t-elle été créée ?, uno boloshile ukankamika bankasampe batamije ‘bwino bwabo bwa kulanga.’ (Nk. 2:10, 11) Wibafundija babandaule bubinebine bwa byobafundijibwa ku masomo.

¹⁸ Boloshile L’origine de la vie i mulupwilwe kukwasha bana ba masomo babandaule myanda itenga mutyima yobalombola’mba, befundi ba sianse basokwele mikupa ‘ikwatañene’ na lufundijo lwa kwialamuna. Wibakankamikanga babandaule abo bene shi bino byobebalombola bilombola bine amba muntu watambile ku bipangwa bya banyema. Kadi wibafundija muswelo wa kulondolola bantu banena’mba, befundi ba sianse basokwele mu malabolatwala abo amba būmi bukokeja kushilula mu kitulumukila. Bambutwile, shi mwingidije ano maboloshile, mubwanya kukomeja kikulupiji kidi na benu bana mu bukomo bobalonga bwa kulondolola boba bebepangula bubinga bwine bobakulupidile mudi Umpangi.​—Tanga 1 Petelo 3:15.

19. Le batwe bonso tudi na dyese’ka?

¹⁹ Myanda milongelwe bukimbi senene yotupebwa mu bulongolodi bwa Yehova itukwashanga tuyuke ngikadilo yandi miyampe imweka mu ntanda itujokolokele. Buno i bukamoni buyampe bwitulengeja twisambe mitendelo ya Leza wetu. (Mit. 19:1, 2) Bine, tudi na dyese dya kupa Yehova, Umpangi wa bintu byonso, bulēme ne ntumbo byafwaninwe kupebwa!​—1 Tem. 1:17.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo bya Kifundwa]