HAIBA mubilaela hahulu kamba kuikalelwa kabakala lika zeñata zemaswe zesweli kuezahala, muzibe kuli haki mina munosi. Ka silimo sa 2014, Barack Obama, yanaali mueteleli wa naha ya United States ka nako yeo, naabulezi kuli bakeñisa lika zemaswe zenebihiwa mwa makande, babañata balumela kuli “lika zemaswe likazwelapili kuezahala mwa lifasi mi hakuna mutu yakona kulifelisa.”

Hamulaho wa kubulela taba yeo, Obama hape naabulezi ka za milelo yemiñwi ya mwakufeleza matata mwa lifasi. Naabulezi kuli muuso wahae “unani liakalezo zende” mi naanani “buikolwiso bwa kuli liakalezo zeo nelikatusa luli.” Ka mubulelelo omuñwi, naatalusa kuli buikatazo bobaeza batu bukatusa kuli lika zemaswe lifeliswe ni kutibela kozi yetuna yebaanga batu kuli ikatela lifasi.

Babañata banani mubonelo wanaanani ona Obama. Ka mutala, batu babañwi banani sepo ya kuli zwelopili ya bumapanga-panga ya basayansi ikatusa kwa kufelisa lika zemaswe mwa lifasi. Caziba yomuñwi wa litaba za zwelopili ya bumapanga-panga naabulezi ka buikolwiso kuli unani sepo ya kuli ka silimo sa 2030, “zwelopili ya bumapanga-panga ikaba yetuna hahulu, mi ka silimo sa 2045, zwelopili yeo ikaba yeipitezi hahulu ni kufita.” Mi naaekelize kubulela kuli: “Lusweli lwaeza hande luli mwa zwelopili ya bumapanga-panga. Kakuli niha lukopananga ni miinelo yetaata, hañata lutatululanga matata ao kapili.”

Kana luli miinelo mwa lifasi itotobezi hahulu? Kana luli kozi yebaanga batu kuli itela lifasi ifakaufi? Nihaike kuli basayansi ni baeteleli ba likopano za naha babulela kuli kwapili lika likaba hande, batu babañata habazibi hande zekaezahala kwapili. Ki kabakalañi?

 Kunani lika zeñwi hape zemuziba zetahiseza batu butata. Nihakulicwalo, hamuna kufumana likalabo zekolwisa ka za kwapili ka kunahanisisanga feela hahulu lika zemaswe zesweli kuezahala kacenu. Mane batu babañwi bakona kubulela kuli baeteleli ba likopano za lipuso za naha kamba ba sayansi, habakoni kualaba lipuzo zeama lika zekaezahala kwapili. Sina mokutaluselizwe mwa taba yefelile, batu babañata bafumani likalabo kwa lipuzo zeama lika zeezahala mwa lifasi kacenu ni zekaezahala kwapili. Mukona kufumana kai likalabo za lipuzo zeo?

LILWANISO ZETUNA ZA NDWA. Kusina taba ni buikatazo bokaezize Katengo ka Silikani sa Linaha za Lifasi (UN) ni likopano zeñwi, bapalezwi kukusufaza kwa palo ya lilwaniso zetuna za nyukiliya zebanani zona batu mwa linaha. Kakuli mane baeteleli ba linaha habalateleli milao yehanisa linaha kuba ni lilwaniso zeñata hahulu. Ka mutala, linaha zene liitusisanga lilwaniso za nyukiliya mwa linako za kwamulaho, lisweli kulukisa sinca lilwaniso zeo mi lipanga lilwaniso zetuna zebulaya. Mi linaha mone kusabulaiwangi hahulu batu babañata, selikona kubulaya batu babañata hahulu ni kufita.

Bakeñisa kuli linaha zeñata liitukiselize kulwana ka kuitusisa lilwaniso za nyukiliya kufita pili, nto yeo itahisize kuli lifasi libe lelimaswe hahulu nihaiba ka nako yebaikutwa batu kuli kunani kozo. Ka mutala, magazini yebizwa Bulletin of the Atomic Scientists ibonisa kuli, “lilwaniso zepangilwe ka mukwa olikonisa kubulaya batu babañata kusina yalizamaisa, likona kutahisa kuli batu bapile inze baikalezwi hahulu.”

BUIKETO BWA MIBILI YALUNA BU MWA LUBETA. Sayansi haikoni kulutusa hahulu kuba ni buikangulo bobunde bwa kwa mubili. Matuku a cwale ka BP, ni kununa hahulu, azwelapili kuba amañata, mi kusilafala kwa moya, ni kuitusisa maswe milyani yekola ni kona kutahisa kuli matuku amañata aate. Batu babañata basweli bashwa kwa matuku asina likalafo, a cwale ka kansa, butuku bwa pilu,ni butuku bwa shuka. Mi palo ya batu babasika iketa hande isweli yaekezeha kabakala matuku amañwi akopanyeleza matuku a mwa munahano. Mwa lilimo zefelile kubile ni matuku abulaya a cwale ka Ebola ni Zika. Taba ya niti ki ya kuli: Batu habakoni kufelisa matuku mi hakubonahali kuli bakakona kueza cwalo nihaiba kwapili!

BATU BASILAFAZA LIKA ZE MWA PUPO. Lifakitori zepanga lika lizwelapili kusilafaza mbyumbyulu. Silimo ni silimo, batu babañata bashwanga kabakala kubuyela moya osilafalizwe.

Batu ba mwa libaka zeshutana-shutana, ni tutengo twa muuso bazwelapili kuyumbelanga lika zemaswe mwa liwate, ili lika zekopanyeleza mezi a masila, milyani ni manyalala azwa mwa masimu, mapulasitiki, ni lika zeñwi zesilafaza. Buka yebizwa Encyclopedia of Marine Science ibulela kuli: “Lika zemaswe zesilafalizwe ze, litahisa butata kwa lifolofolo ni limela za mwa liwate, mi mane litahisa butata ni kwa batu babacanga lico za mwa liwate.

Halusana hande mezi amande, akenile. Caziba wa za sayansi wa kwa Britain yabizwa Robin McKie utalusa kuli: “Batu mwa lifasi kacenu habana hande mezi mi butata bo kwapili bukafumaneha kai ni kai.” Baeteleli ba likopano za lipuso za naha baitumelela kuli butata bwa kutokwa hande mezi butiswa ki batu mi kutokwa mezi kukatahisa butata bobutuna kwapili.

LIKA ZETAHISA BUTATA KWA BATU. Mañungwa, liñuli, tukundukundu, ni lizikinyeho za lifasi litahisanga kuli kube ni miunda yesinya, kupazuha kwa malundu, ni lika zeñwi zesinya. Batu babañata babulailwe hahulu ki likozi zeo mi babañwi bona basinyehezwi hahulu ki lika zabona. Patisiso yeneezizwe ki ba katengo ka U.S. National Aeronautics and Space Administration ibonisa kuli, kwapili kukaba ni “mañungwa amatuna hahulu, kukacisa hahulu-hulu, kukaba ni miunda yemituna, ni linanga.” Kana lika zeo likayundisa batu?

Kunani lika zeñwi hape zemuziba zetahiseza batu butata. Nihakulicwalo, hamuna kufumana likalabo zekolwisa ka za kwapili ka kunahanisisanga feela hahulu lika zemaswe zesweli kuezahala kacenu. Mane batu babañwi bakona kubulela kuli baeteleli ba likopano za lipuso za naha kamba ba sayansi, habakoni kualaba lipuzo zeama lika zekaezahala kwapili. Sina mokutaluselizwe mwa taba yefelile, batu babañata bafumani likalabo kwa lipuzo zeama lika zeezahala mwa lifasi kacenu ni zekaezahala kwapili. Mukona kufumana kai likalabo za lipuzo zeo?