ZE BA BULELA BATU BA BAÑWI. Bupilo ne bu itahezi feela ku zwelela fa lika ze sa pili.

LIBAKA BATU BA BAÑWI HA BA SA KOLWISWI KI KALABO YEO. Ba sayansi se ba na ni zibo ye tuna hahulu ye ama mo li inezi ni mo li belekela likalulo ze nyinyani hahulu za lika ze pila, niteñi ni ka nako ye, ha ba koni ku talusa hande ka buikolwiso kuli bupilo kiñi. Nihaiba selusi ye si ka ipitela, i shutanela kwahule hahulu ni lika ze sa pili.

Ba sayansi ba kona feela ku akaleza ka za mo ne li inezi lika fa lifasi lilimo ze ñata-ñata kwamulaho koo. Ba na ni mibonelo ye fapahana ya za ko ne bu kalezi bupilo—ka mutala, ba kana ba akaleza kuli bupilo ne bu kalezi mwa malundu a tunyisanga sitipwitipwi sa mulilo kamba kuli ne bu kalezi kwatasaa liwate. Ba bañwi ba akaleza kuli likalulo ze ne kopani kuli li pange bupilo ne li kopanezi mwa mahalimu mi ne li tilo fita fa lifasi inze li li mwa lika ze benyanga hahulu ha li fita mwa mbyumbyulu ya lifasi. Kono taba yeo ha i alabi puzo ya mo ne bu kalezi bupilo; i fa feela muhupulo wa kuli bupilo ne bu kalezi ku sili.

Ba sayansi ba akaleza kuli ne ku na ni lika ze ne fetuhile ku ba lika ze se lu biza ka nako ya cwale kuli ki za sihozo. Ba akaleza kuli lika zeo ne li itahezi feela ku zwelela fa lika ze sa pili mi ne li na ni buikoneli bwa ku ikaba ka ili zona. Niteñi, ha ba si ka fumana bupaki bo bu bonisa kuli lika ze cwalo ne li kile za ba teñi, mi ha ba si ka kona ku panga lika ze cwalo mwa miyaho ya lipatisiso za sayansi.

Lika ze pila li ipitezi ka mo li bulukela ni ku nyakisiseza litaba. Liselusi li zamaisanga, ku nyakisisa, ni ku latelela litaelo ze mwa likalulo za zona za sihozo. Basayansi ba bañwi ba bapanyanga lika ze mwa likalulo za sihozo, kwa liprogilamu ze fa kompyuta mi ba bapanyanga likalulo za selusi kwa likalulo za kompyuta. Kono tuto ya kuli lika ze pila li tahile ka ku ipilaula ha i koni ku talusa simuluho ya litaba ze mwa likalulo za sihozo.

Liprotini ki za butokwa kuli liselusi li beleke. Protini i liñwi i pangilwe fa likalulo ze ñata-ñata ze bizwa ma-amino acid ze tamahani hamoho ka ku latelelana. Ku tuha fo, protini i na ni ku putana ka sibupeho se si swanela kuli i beleke. Ba sayansi ba bañwi ba lumela kuli ha ku konahali ni hanyinyani kuli protini nihaiba iliñwi i itahele feela. Paul Davies caziba wa tuto ya sayansi ye bizwa physics, u ñola kuli: “Bakeñisa kuli selusi ye beleka i tokwa liprotini ze ñata ze shutana, ha ku utwahali ku akaleza kuli liprotini zeo ne li itahezi feela.”

MAFELELEZO A TABA. Hamulaho wa lipatisiso ze ezizwe ka lilimo ze ñata-ñata i bato ba mwa likalulo kaufela za sayansi, niti ya taba ki ya kuli bupilo bu simuluha feela fa nto ye pila ye se i bile teñi.

ZE BA BULELA BATU BA BAÑWI. Nto ya pili ku pila ne i fetuhile hanyinyani-hanyinyani ku ba lika ze pila ze shutana-shutana, ku kopanyeleza cwalo ni batu, ka mukwa wa ku ipilaula feela mi lika ze ne twaelela mwa libaka mo li pila, ne li zwelangapili ku pila, kono ze ne palelwa ku eza cwalo zona ne li yunda.

LIBAKA BATU BA BAÑWI HA BA SA KOLWISWI KI KALABO YEO. Liselusi ze ñwi li ipitezi hahulu ku fita ze ñwi. Buka ye ñwi i bulela kuli, ka mo liselusi ze si ka ipitela li fetuhela ku ba liselusi ze ipitezi “hañata ki taba ye ngiwa ku ba ya bubeli kwa butuna kwa litaba ze sa utwisisehi za tuto ya kuli lika ze pila ne li tahile ka ku ipilaula, ya pili ku zona ki taba ya simuluho ya bupilo.”

Ba sayansi ba fumani mwa selusi ni selusi lika ze ipitezi ze pangilwe fa liprotini ili ze beleka ka swalisano ku peta misebezi ye ipitezi. Misebezi yeo i kopanyeleza ku zamaisa lika ze tusa selusi ili ze zwelela fa lico ni ku panga maata fateñi, ku lukisa likalulo za selusi, ni ku zamaisa litaba mwa selusi kaufela. Kana ku ipilaula feela ni taba ya kuli lika ze pila ze twaelelanga mwa libaka mo li pila, li zwelangapili ku pila, kono ze palelwa ku eza cwalo zona za yunda, ki zona ze tahisa kuli ku be ni lika ze ipitezi zeo mwa liselusi ni kuli li beleke ka mukwa o ipitezi cwalo? Batu ba bañata ba fumana taata ku utwisisa taba yeo.

Bupilo bwa lifolofolo ni batu bu kalelanga fa lii li li liñwi le li nunisizwe. Mwahalaa mubili wa mwana ya sa li yo munyinyani hahulu mwa mba, liselusi za ikabanga ni ku kala ku eza misebezi ye shutana-shutana ni ku bupeha ka linzila ze fapahana-fapahana ili ku panga lilama ze shutana-shutana za mubili. Tuto ya kuli lika ze pila ne li tahile ka ku ipilaula ha i koni ku talusa ze tusanga selusi ni selusi ku ziba kuli i tokwa ku ba ni sibupeho se si cwañi ni kuli i swanela ku ba kai mwa mubili.

Ba sayansi cwale se ba lemuhile kuli, kuli mufuta o muñwi wa folofolo u cince ku ba folofolo ye ñwi, ku tokwahala kuli ku be ni licinceho mwa likalulo ze nyinyani hahulu za selusi. Ha u bona ba sayansi ha ba koni ku bonisa ka mo nihaiba selusi ye si ka ipitela i kona ku tahela ka mukwa wa ku ipilaula, kana kwa utwahala ku lumela kuli ku ipilaula feela ni taba ya kuli lika ze pila ze twaelelanga mwa libaka mo li pila, li zwelangapili ku pila, kono ze palelwa ku eza cwalo zona za yunda, ki yona mikwa ye tahisa kuli ku be ni lifolofolo ze shutana-shutuna mwa lifasi? Caziba yo muñwi wa tuto ya sayansi ya lika ze pila, ya bizwa Michael Behe, ha na ama kwa mubupehelo wa lifolofolo, na bulezi kuli, nihaike kuli lipatisiso “li bonisa kuli lifolofolo li ipitezi hahulu ka mukwa o komokisa, ha ku na zwelopili ni ye kana ye ezizwe ya ku utwisisa ka mo ku ipitela ko ku cwalo ku kona ku tahela ka mukwa wa ku ipilaula feela.”

Batu ba kona ku lemuha lika ze ezahala ni ku ziba mikwa ye ba na ni yona, ba na ni buikoneli bwa ku nahana ni ku nyakisisa lika, mi ba na ni mikwa ye minde ye cwale ka sishemo, buitomboli, ni buikoneli bwa ku lemuha nto ye lukile ni ye si ka luka. Taba ya ku ipilaula feela ni ya kuli lika ze pila ze twaelelanga mwa libaka mo li pila, li zwelangapili ku pila, kono ze palelwa ku eza cwalo zona za yunda, ha li koni ku talusa ze tahisa kuli munahano wa mutu u be o ipitezi cwalo.

MAFELELEZO A TABA. Nihaike kuli batu ba bañata ba tundamena ku nga kuli taba ya kuli bupilo ne bu tahile ka mukwa wa ku ipilaula feela ki taba ya niti ili ye sa koni ku kakanyiwa, batu ba bañwi ha ba kolwiswi ki likalabo ze i fa tuto yeo ka za mo ne bu kalezi bupilo ni mo ku tahezi kuli lika ze pila li be ze ipitezi.