TABA YA FA LIKEPE LA FAHALIMU

Kana Mwa Kona ku Sepa ba Mitai ya Makande?

BATU ba bañata ba kakanyanga ze ba bala ni ku utwa mwa makande. Ka mutala, mwa silimo sa 2012, mwa naha ya United States, ne ku ezizwe patisiso mwa tolopo ya Gallup ya ku buza batu kuli “ne ba sepile ha kuma kai” ku nepahala, ku tokwa silibonda, ni ku bihiwa ka ku tala kwa lipiho za makande za mwa mitende, za fa TV, ni za fa wayalesi. Batu ba 6 mwahalaa ba 10 ne ba file kalabo ya kuli “ne ba sa sepi hahulu” kamba “ne ba sa sepi nihaike hanyinyani” makande a naa bihiwanga. Kana mubonelo wa bona wa ku sa sepa lipiho za makande wa utwahala?

Buñata bwa babihi ba makande ni likampani ko ba beleka babihi ba makande bao, ba sepisanga ku biha litaba ze nepahezi ni litaba za butokwa. Niteñi, ku na ni libaka le li utwahala batu ha ba bilaela. Ha mu nyakisise miinelo ye latelela:

BAÑI BA LIKAMPANI ZE BIHA MAKANDE. Palonyana ya bañi ba likampani ze tuna ba zamaisa likalulo ze ñwi ze biha makande. Bazamaisi ba likalulo zeo za makande, ba na ni maata a matuna fahalimu a litaba ze kona ku bihiwa mwa makande, ze swanela ku bihiwa, ni mo li ka bihelwa. Bakeñisa kuli buñata bwa likampani li lukiselizwe ku panga polofiti, likatulo ze eziwanga ki babihi ba makande li eziwanga ka mulelo wa ku bata ku fumana masheleñi. Litaba ze kona ku tahisa kuli bañi ba likampani ba palelwe ku fumana polofiti li kona ku sa bihiwa.

BA MUUSO. Buñata bwa litaba ze lu utwanga ku ba mitai ya makande li ama batu ni litaba ze ama muuso. Ba muuso ba batanga ku kolwisa batu kuli ba yemele milao ya bona ni ku yemela makwambuyu ba bona. Bakeñisa kuli ba makande ba batanga ku fumana litaba ku ba muuso, babihi ba makande ni ba muuso fokuñwi ba swalisananga.

 KU FUNDOTA. Mwa linaha ze ñata babihi ba makande ba tokwa ku panga masheleñi ilikuli ba kone ku zwelapili ni pisinisi ya bona, mi buñata bwa masheleñi ao ba a fumananga kwa bafundoti. Mwa naha ya United States, bahatisi ba limagazini ba fumananga masheleñi a eza palo ye mwahalaa 50 ni 60 pesenti ku zwa kwa bafundoti, ba mitende bona ba fumananga masheleñi ku zwa kwa bafundoti a eza 80 pesenti, mi ba TV ni mawayalesi bona masheleñi e ba fumananga ku zwa kwa bafundoti a eza 100 pesenti. Kacwalo, bafundoti ha ba lifelangi liprogilamu ze bonisa kuli lika ze ba lekisa ki ze maswe kamba ze bonisa kuli zamaiso ya bona i maswe. Haiba ha ba tabeli ze ba bihanga babihi ba bañwi ba makande, bafundoti ba kona ku itusisa ba sili ku fundota lika za bona. Ka ku ziba taba ye, balukisi ba makande ba kona ku zwisa makande a sa buleli hande ka za ba ba lifela mutai wa bona wa makande.

KU SA SEPAHALA. Hasi babihi ba makande kaufela ba ba sepahala. Babihi ba bañwi ba makande ba ikupulelanga litaba. Ka mutala, lilimonyana kwamulaho, mubihi yo muñwi wa makande mwa naha ya Japan naa bata ku bonisa ka mo batu ba ba nwelanga kwatasaa liwate ne ba sinyeza lika ze ñwi ze pila mwa mezi a kwa Okinawa. Ha naa palezwi ku fumana bupaki bo bu bonisa cwalo, a sinya lika zeo yena muñi ni ku nga maswaniso a zona. Maswaniso ni ona a kona ku cinciwa ka mulelo wa ku puma sicaba. Se ku na ni liprogilamu ze maata za ku cinca ka zona maswaniso, mi licinceho ze ñwi ha li koni ku lemuhiwa ni hanyinyani.

MO LI TALUSEZWA LITABA. Nihaiba litaba za niti za kona ku itusiswa ka mukwa o yemela mibonelo ya mubihi wa makande. Ki litaba lifi za niti ze swanelwa ku bihiwa mwa makande, mi ki lifi ze sa swaneli ku bihiwa? Ka mutala, sikwata se siñwi sa balahi ba mbola ya mahutu, ba kana ba luza ka ku nwisiwa limbola ze peli ki sikwata se siñwi. Yeo ki taba ya niti. Kono mubihi wa makande u kona ku talusa libaka sikwata seo ha si luzize ka linzila ze shutana-shutana.

KU SIYA LITABA ZE ÑWI. Ha ba lukisa litaba ze ñwi za niti kuli ba bihe taba ye ñwi ka mukwa o hoha mamelo, babihi ba makande hañata ba siyanga litaba ze kona ku tahisa butata kamba litaba ze ñwi ze si ka tatululwa. Ku eza cwalo ku tahisanga kuli litaba ze ñwi li tunumekwe ka mukwa o tulile tikanyo mi ze ñwi li nyinyafazwe. Bakeñisa kuli babali ba makande ni babihi ba makande fa TV ka linako ze ñwi ba tokwanga ku talusa taba mwa muzuzu u li muñwi kamba mwa mizuzu i sikai, litaba ze ñwi za butokwa li kana za tuliwa.

 KANGISANO. Mwa lilimo za cwanoñu fa, kabakala ku ekezeha kwa likampani za TV, nako ye ba tandanga batu ku buha liprogilamu za kampani i liñwi ya TV i kutezi hahulu mwatasi. Kuli batu ba ba buhanga makande a bona ba zwelepili ku ezanga cwalo, babihi ba makande ba hapelelizwe ku kala ku buhisanga lika ze ipitezi kamba ze tabisa batu. Buka ye bizwa Media Bias ha ne i amile kwa taba ye, ne i bulezi kuli: “Makande a fa TV ibato ba ka nako kaufela sa bonisanga maswaniso a lelezwi ku komokisa batu kamba ku ba tahiseza maikuto a buozwa, mi makande a kusufalizwe ka mulelo wa ku hapa mamelelo ya babuhi ba se ba buhanga ka nako ye kuswani feela.

MAFOSISA. Bakeñisa kuli babihi ba makande ki batu, ba ezanga mafosisa ka ku sa lela. Linzwi le li si ka ñoliwa hande, felwani ye beilwe fo i sa swaneli ku ba, kamba ku sa ñola hande puo ki mafosisa a kona ku cinca taluso ya mubamba. Fokuñwi, buniti bwa litaba ha bu si ka tatubiwa hande ka tokomelo. Hape mubihi wa makande a kana a ñola lipalo ka mafosisa kabakala ku akufa kuli a feze musebezi wa hae ka nako ye tomilwe; u kona ku ñola 10,000 mwa sibaka sa ku ñola 100,000.

LITABA ZE SI KA NEPAHALA. Ku biha litaba ze nepahezi hasi ko ku bunolo sina mo ba ngela ba bañwi. Taba ye ngiwa ku ba ya niti kacenu, kwapili i kona ku fumanwa kuli hasi ya niti. Ka mutala, kwamulaho batu ne ba lumela kuli lizazi ne li potoloha lifasi. Kono ka nako ya cwale, lwa ziba kuli lifasi li potoloha lizazi.

 Butokwa Bwa ku ba ni Buitikaneleli

Nihaike kuli ha lu swaneli ku lumela litaba kaufela ze lu bala mwa makande, fo ha ku talusi kuli lu swanela ku hana litaba kaufela. Mwendi nto ye kona ku tusa ki ku ba ni tokomelo ka za litaba ze lu utwa ni ku sa ezanga katulo kapili-pili ka za teñi ku fitela lu ziba buniti bwa taba.

Bibele i bulela kuli: “Ha ni li, zebe i ziba ku keta manzwi, sina mulomo ha u ziba ku keta lico ze mwa hanu?” (Jobo 12:11) Hakulicwalo, ki ze liakalezo ze kona ku lu tusa ku keta manzwi e lu utwa ni ku bala:

BABIHI BA MAKANDE: Kana litaba li zwa ku mutu kamba kwa kopano ye sepahala ni ye itingwa? Kana progilamu yeo kamba hatiso yeo i zibahala ka ku bihanga litaba za butokwa kamba za ku tabisa feela batu? Ki bo mañi ba ba lifela mutai wa makande wo?

KO LI ZWELELA LITABA: Kana ku na ni bupaki bo bu bonisa kuli ne ku ezizwe lipatisiso ka ku tala? Kana taba i zwelela feela kulokulikuñwi? Kana litaba li zwa kwa batu ba ba itingwa, ba ba sepahala, ili ba ba nga lika ka mo li inezi luli isi ka ku ya ka maikuto a bona? Kana litaba li talusizwe ka mukwa o itikanelezi, kamba kana li ketilwe ka mulelo wa ku yemela feela mubonelo o muñwi?

MULELO: Mu ipuze kuli: ‘Kana makande a, a lelezwi ku lu zibisa ka za taba ye ñwi kamba ku lu tabisa feela? Kana a fiwa ka mulelo wa ku fundota sika se siñwi kamba ku yemela nto ye ñwi?’

MWA BIHELWA MAKANDE: Haiba makande a bihiwa ka bunyemi, ka mulelo wa ku filikanya batu ba bañwi, kamba ka ku nyaza hahulu ba bañwi, fo ku bonisa kuli ku na ni batu ba ba lwaniswa ni kuli makande ao, ha fiwi ka ku yemela hande taba.

KU LUMELELANA KWA LITABA: Kana litaba ze mwa makande ao, za lumelelana ni litaba ze ñwi kamba lipiho ze ñwi? Haiba litaba ha li lumelelani, mu tokomele!

NAKO: Kana litaba ze bihiwa ki za cwanoñu fa kuli mutu a kone ku li lumela? Nto ye ñwi ye ne ngiwa ku ba ye lukile lilimo ze 20 kwamulaho, ka nako ya cwale i kona ku ba ye si ka luka. Kwa neku le liñwi, haiba makande a bihiwa ki a litaba ze sweli ku ezahala, a kona ku sa bihiwa ka ku tala ni ku sa kopanyeleza litaba kaufela.

Kamukwaocwalo, kana mwa kona ku sepa ba mitai ya makande? Kelezo ye nde i fumanwa mwa manzwi a butali a naa ñozi Salumoni, a li: “Sikuba si lumela taba kaufela; kono ya na ni ngana u talimisisa mwa hata.”—Liproverbia 14:15.

[Mbokisi fa likepe 6, 7]

Ka za Magazini Ye

Litaba ze mwa magazini ya Mu Zuhe! li batisisizwe ka tokomelo. Lu lika ku ñola litaba za niti, lipalo ze nepahezi, ni litaba ze ngilwe ko kuñwi ze pakilwe hande. Litaba ze mwa magazini ye ha li si ka ñolwa ka ku susuezwa ki batu ba ba bata ku cinca lika, ba likampani ze tuna, kamba mubuso ufi kamba ufi wa batu. Magazini ye i lifelwa ka linubu za ku itatela. Bahatisi ba yona ba lumela kuli Bibele ki Linzwi la Mulimu ni kuli ze i bulela za kona ku sepiwa.