Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Jimbongo J’osueke mu Hama ja Mivu

Jimbongo J’osueke mu Hama ja Mivu

O mukua ku tokuesa ua diuana kiavulu mu ima ia mu mona. Muéne ua mu tonginina veji javulu o mbandu ia milongi iokulu. O isoneku ni ukexilu ua kuzuela ia milongi, ia mu xikinisa kuila—ua sange o jimbandu ja Bibidia jo lunguluile kiá ukulu mu dimi dia akua Geórgia!

O JIMBONGO jiji, a ji sange ku disukilu dia mbeji ia Kaiadi ua muvu ua 1922, kioso o ngijiie mukua Geórgia, Ivané Javakhishvili kia kexile mu tokuesa kiebhi kia moneka o isoneku mu dimi dia akua Geórgia. Muéne ua sange kopia ia tokala ku divulu dia akua Juda, a dixana, Talmude ia Jeluzaleme. Kioso muéne kia kexile mu di tokuesa kiambote, muéne ua mono ku milongi ia Hebalaiku, isoneku io jime mu isoneku ia akua Geórgia. *

O milongi io “suekele” mu Talmude, iexile kopia ia mbandu ia Bibidia ia tokala ku divulu dia Jelemiia a i sonekene ku hama ia katanu mu K.K. Ande dia ku i sanga, o isoneku ia Bibidia iokulu ia akua Geórgia a i sonekene ku hama ia kavua K.K. Mu ku bhita mivu, mbandu ja mukuá ja Bibidia a ji sonekene tundé ku hama ia katanu K.K. mba ande dia hama ia katanu, a ji sange ué. Xinganeka, ku sanga madivulu a mukuá a Bibidia hama ja mivu ku pholo kioso kiafu Jezú ni jipoxolo!

Nanhi ua lungulula o milongi íii? O kuila, kikalakalu kia muthu umoxi ngó, anga kibuka kia alunguludi ene a lungulula? Ka sange luua divulu dia tambuijila o kibhuidisu kiki. Né muene se muthu umoxi ngó mba kibuka kia athu a lungulula o Bibidia, kiki kilondekesa kuila o Bibidia ioso mba mbandu ia Bibidia a i lungulula mu dimi dia akua Geórgia ku hama ia kauana ni kuila o Mak’â Nzambi, a ejiia ku athu akua Geórgia mu dimi diâ dia uvualukilu tundé o thembu ienioió.

O musoso ulondekesa kuila o athu akua Geórgia ejidile kiambote o Mikanda Ikola, a u sange mu divulu, Martírio da Rainha Santa Shushanik, mu kingileji, nange a u soneka mu hama ia katanu. Ia lungu ni musoso ua bhitile ni n’a mvuale, o musoneki, u tumbula izuelu i tu sanga mu divulu dia Jisálamu, Matesu, Luka, Marku ni Nzuá, ni madivulu a mukuá a Bibidia. Muéne ua tange ué kuila, mu ku sota ku uabhela o kabhitangu ka masoladi ka akua Pélesa, o muadi ua mvuale Shushanik, Varsken, nguvulu mu Utuminu ua akua Kartli mu ixi ia Geórgia, ua xisa o “Ukidistá,” iu ua bokona mu ngeleja ia akua Pélesa, Zoroastrismo, iu ua jijidika o muhatu uê ku bokona ué mu ngeleja íii. Kala ki tanga o divulu, o muhatu ka xikina ku xisa o ilongesu iê, iu ua sange kikuatekesu ku Mikanda Ikola ande dia ku mu jibha.

Tundé ku hama ia katanu, akua Geórgia ka bhuila mu ku lungulula o Bibidia mu dimi diâ. O madivulu oso a Bibidia mu dimi dia akua Geórgia, alondekesa o kikalakalu kia akua ku lungulula. Tua-nda di longa ima iiadi mu musoso iú—o ku lungulula o Bibidia, ni ku i katula jikopia.

BIBIDIA JAVULU JO LUNGULULE

“Eme Giorgi, nga lungulula o divulu didi dia Jisálamu ku dimi dia Ngeleku phala o dimi dia akua Geórgia ni nguzu ioso.” Íii o izuelu ia Giorgi Mtatsmindeli, mukua Geórgia, ua kexile ku muenhu ku hama 11. Mukonda diahi kua bhingile ku lungulula o Bibidia se kua kexile kiá Bibidia javulu mu dimi dia akua Geórgia tundé ukulu?

Ku hama 11, ki ku kexile hanji Bibidia javulu mu dimi dia akua Geórgia. Saí madivulu ka kexile dingi mu moneka. O dimi dia lungulukile ué, kienhiki kia bhonzele kiavulu o athu ku tendela o madivulu okulu kioso kia kexile mu ji tanga. Sumbala alunguludi avulu a bhange ioso phala ku bhaka o Bibidia iokulu mu dimi dia Geórgia, o kikalakalu kia bhangele Giorgi, kiene kia betele dingi kota. Muéne ua sokesa o madivulu okulu mu dimi dia Geórgia, ni madivulu mu dimi dia Ngeleku, ni madivulu a mukuá a a lunguluile kiá a texikile, ni madivulu oso. Mu muanha, muéne ua kexile mu bhanga o kikalakalu kiê kia ku kala ku pholo mu inzo ia ji padele ni ji madele. Mu usuku, muéne ua kexile mu lungulula o Bibidia.

O dikamba dia Giorgi, Ephrem Mtsire, ua soneka divulu dia kuatekesa kiavulu o alunguludi mu kikalakalu kiâ kia ku lungulula. O divulu didi, dia kexile ni ijila iavulu phala o alunguludi ku tena ku bhanga kiambote o kikalakalu kia ku lungulula o madivulu, ijila kala, ku tendela kiambote o dimi muala o milongi ni ku i lungulula kala ki bhinga o dimi diâ. Muéne ua mateka ué ni kijila kia ku bandekesa milongi ku luiji lua madivulu mu dimi diâ. Ephrem ua lungulula madivulu avulu a Bibidia. O kikalakalu kia bhange Giorgi ni Ephrem, kia jikula o njila phala ku lungulula madivulu avulu.

Hama ia mivu ku pholo, o kikalakalu kia ku lungulula o madivulu, kia di bandekesa dingi mu dimi dia Geórgia. A tungu ji xikola mu mbanza ia Gelati ni ku Ikalto. Saí akua ku tokuesa a xikina kuila o Bibidia ia akua Gelati, a i bhake bhu Kididi kia ku Bhaka Isoneku mu ixi ia Geórgia, io lungulule ku akua ku tokuesa a tokalele ku mbanza ia Gelati mba Ikalto.

Kiebhi kia divu o athu akua Geórgia mu kikalakalu kia ku lungulula o Bibidia íii mu dimi diâ? Mu hama ia 12, o mukua jisabhu, Shota Rustaveli ua soneka o Vepkhis-tqaosani (Mukua Kabalu mu Kikonda kia Kiama kia Muxitu), divulu diala ni fuma iavulu, a dixana, o Bibidia ia kaiiadi mu dimi dia Geórgia. O mukua ku tokuesa, mukua Geórgia, K. Kekelidze, uambe kuma, o mukua jisabhu ua soneka ima ia tundu mu Bibidia, muéne uambe kuma, “saí ima ia zuela, o mukua jisabhu ua i katula mu Bibidia.” O jisabhu, sumbala ja lungile ni makaza, ji zuela maka kala, ukamba ua kidi, ukexilu ua ku bhana, ku xila o ahatu, ni kulondekesa henda ku asonhi. O ima íii ni ima ia mukuá ia tundu mu Bibidia, ia lungulula o ibanzelu ia athu akua Geórgia, mu miji iavulu, a i xikina ué kuila jisabhu jambote ja tokala ku ji kaiela.

O MUIJI UA SOBHA—U MESENA BIBIDIA

Ku disukilu dia 17 dia hama, o muiji ua sobha ua Geórgia, ua mesenene ku kala ni Bibidia. Phala ku ji bhanga, o Sobha Vakhtang VI ua tungu inzo mua katula jikopia ja Bibidia, mu mbanza ia Tbilisi. Maji o milongi ia Bibidia ki i kexile luua polondo phala ku i katula jikopia. Kienhiki, kiexile kala, o Bibidia mu dimi dia akua Geórgia a i suekele dingi. Kua kexile ngó mbandu ja milongi ia Bibidia ja kexile polondo phala o athu, maji o athu ka kexile mu tendela kiambote o mbandu jiji mu dimi diâ mukonda diexile d’okulu. Maji o Bibidia ia bhingile dingi ku i tonginina kiambote ni ku i lungulula dingi mu dimi dia bhebhuluka, ia a bhana o kikalakalu kiki ku Sulkhan-Saba Orbeliani, uexile hete mu ku tonginina kiambote o madimi.

Orbeliani ua mateka o ku bhanga o kikalakalu. Mu kuijiia madimi avulu, kala o Ngeleku ni Latini, muéne ua tenene ku tokuesa o milongi mu madimi enhá ni ku i sokesa ni milongi ia mukuá ia kexile kiá mu dimi d’okulu dia akua Geórgia. Maji mukonda dia unjimu uê, o atuameni a Ngeleja Ortodoxo mu ixi ia Geórgia a kuata o ku mu zemba. O atuameni a ngeleja, a mu tatela kuila muéne kexile dingi fiiele mu ngeleja, ia a jijidika o sobha ku mu fidisa ku suluka ni ku bhanga o Bibidia. Kala kilondekesa o madivulu ia akua Geórgia, mu kiônge mua kexile, o atuameni a jijidika Orbeliani kuoha o Bibidia ia matekene kiá o ku i soneka mu mivu iavulu!

Maji saí kopia ia Bibidia ia bhange o diiala Mtskheta (Mcxeta) a ijiia ué kuma Bibidia ia Saba, iene hanji kate lelu, tu sanga-mu izuelu iosoneke ni maku kuala Orbeliani. Maji saí hanji athu ala ni phata se o Bibidia íii iene muene akexile mu i zukutisa ku atuameni a jingeleja. O athu amba kuila, o milongi ngó ia kibandekesu ia tokala kua muéne.

Sumbala ni ibhidi iavulu, o muiji ua sobha ua mesenene kiavulu kuila o Bibidia a i katule jikopia. Tundé ku muvu ua 1705 ndu 1711 a muvu, a bhange mbandu javulu ja Bibidia. O Bibidia ioso, a tenene ku i katula jikopia ku muvu ua 1743 mukonda dia Ilamba ia akua Geórgia, Bakari ni Vakhushti. O athu ka tenene dingi o ku i sueka.

^ kax. 3 M’ukulu, o ji papela ni ima ia ku soneka, ia bhonzele o ku ji sanga, ia tele ué kalu iavulu. Mukonda dia kiki, athu akexile mu jima o isoneku mu ji papela, ni ku soneka-mu milongi iéngi. O milongi íii a ixana, palimpsesto, mu isoneku ia Ngeleku, kilombolola, “io jime dingi.”

Kididi kia ku Bhaka Isoneku