CIUGO icio cioigirũo tene nĩ Suleimani Mũthamaki warĩ mũũgĩ nĩ cionanagia wega ũrĩa andũ maiguaga igũrũ rĩgiĩ ũtũũro. Tondũ hihi wa gũkorũo ũtũũro nĩ mũkuhĩ na gĩkuũ gĩtingĩĩthemeka, andũ nĩ makoretwo makĩĩrirĩria mũno gũtũũra matukũ maingĩ. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, andũ nĩ makoretwo magĩcaria njĩra ya kũmahotithia gũtũũra matukũ maingĩ.

Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũhoro wĩgiĩ mũthamaki wa Sumeria wetagwo Gilgamesh. Nĩ kwaheanagwo ng’ano nyingĩ ciĩgiĩ ũtũũro wake. Rũgano rũmwe rwĩtagwo rwa Gilgamesh ruonanagia atĩ nĩ aathiire thabarĩ yarĩ na mogwati agĩcaria ũrĩa gĩkuũ kĩngĩĩthemeka. Muoroto wake ndũigana gũkinyanĩra.

Karine-inĩ ya kana Mbere ya Mahinda Maitũ, athomi bũrũri-inĩ wa China nĩ maageririe gũtukania ndawa ĩrĩa andũ meetĩkĩtie atĩ no ĩteithie mũndũ gũtũũra matukũ maingĩ. Ndawa ĩrĩa maathondekire yarĩ na mercury na indo ingĩ ciarĩ na thumu. Kwĩrĩkanaga atĩ ndawa ĩyo nĩ yoragire athamaki aigana ũna a China. Gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ya 500 na 1500 Mahinda Maitũ, athomi amwe thĩinĩ wa Rũraya nĩ maageririe gũthondeka thahabu ũndũ ĩngĩmerio na ĩingĩre thĩinĩ wa mwĩrĩ tondũ meetĩkĩtie atĩ indo iria igiragia ĩgĩe gutu no itũme mũndũ aikare matukũ maingĩ.

O na mahinda-inĩ maya, athomi a indo iria irĩ muoyo na arĩa mathomagĩra ũrĩa andũ magayaga maũthĩ kuuma kũrĩ aciari ao no marageria gũthuthuria kĩrĩa gũtũmaga andũ makũre. O ta athomi a China arĩa maacaragia ndawa ya gũteithia mũndũ gũtũũra, kĩyo kĩa athomi acio kĩonanagia atĩ o na ũmũthĩ andũ no macaragia kĩndũ kĩngĩteithia andũ kwaga gũkũra na gũkua. No hihi ũthuthuria ta ũcio ũkoretwo na moimĩrĩro marĩkũ?

Athomi a sayansi arĩa mathomagĩra tũhengereta twa mwĩrĩ wa mũndũ mataarĩirie na njĩra makĩria ma 300 kĩrĩa gĩtũmaga tũkũre na tũkue. Mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ, athomi a sayansi nĩ mahotete gũtũma tũhengereta twa andũ na twa nyamũ tũrĩa marekĩra ũthuthuria tũikare matukũ maingaingĩ. Ũndũ ũcio nĩ ũtũmĩte andũ amwe atongu maheane mbeca nĩguo ũthuthuria wĩkwo wĩgiĩ kĩrĩa gĩtũmaga andũ makue. Hihi athuthuria mahotete gwĩka atĩa?

Kũgeria kuongongerera ũtũũro wa mũndũ. Athomi amwe a sayansi metĩkĩtie atĩ tũkũraga tondũ wa ũndũ ũrĩa ũhaanĩkaga tũhengereta-inĩ twĩtagwo telomeres tũrĩa tũkoragwo mũthia-inĩ wa tũhengereta twĩtagwo chromosomes. Tũhengereta tũu twa telomeres nĩtuo tũgitagĩra ũhoro wa ũrĩa tũhengereta twa  mwĩrĩ witũ tũbatiĩ gũkorũo tũhaana rĩrĩa tũregayania. No hĩndĩ ciothe rĩrĩa tũhengereta twa mwĩrĩ tũregayania, tũhengereta tũu twa telomeres tũthiaga tũkuhĩhĩte. Mũthia-inĩ tũhengereta twa mwĩrĩ tũgatiga kwĩgayania na kwoguo mũndũ akambĩrĩria gũkũra.

Elizabeth Blackburn, mũhootani wa kĩheo kĩa Nobel mwaka wa 2009 hamwe na andũ angĩ eekaga ũthuthuria nao, nĩ maagundũrire kĩndũ kĩgiragĩrĩria tũhengereta twa telomeres gũkuhĩha, na kwoguo tũhengereta twa mwĩrĩ tũkaga gũkũra. O na kũrĩ ũguo, riboti yao yoonanirie atĩ tũhengereta tũu twa telomeres tũtingĩtũma andũ matũũre mĩaka mĩingaingĩ.

Ũndũ ũngĩ athomi mekaga nĩguo mũndũ ndagakũre nĩ kũgeria kwerũhia tũhengereta twa mwĩrĩ. Rĩrĩa tũhengereta twa mwĩrĩ twakũra mũno ũndũ tũtangĩhota kwĩgayania, ũndũ ũcio nĩ ũhutagia ũhoti wa mũndũ wa kũrũa na mĩrimũ, na kwoguo akambĩrĩria gũtuurũo mũno, na akarwara. Ica ikuhĩ athomi a sayansi kuuma Faranja nĩ merĩga kwerũhia tũhengereta tũrutĩtwo kuuma harĩ andũ akũrũ, amwe maarĩ na mĩaka makĩria ma 100. Profesa Jean-Marc Lemaître, ũrĩa watongoragia ũthuthuria ũcio ooigire atĩ ũthuthuria wao nĩ woonanirie atĩ no kũhoteke tũhengereta twa mwĩrĩ twerũhio tũtige gũkũra.

Athomi aingĩ a sayansi moigaga atĩ o na gũtuĩka kũrĩ na ũrigitani wa mĩthemba mĩingĩ wa kũgirĩrĩria gũkũra, andũ matingĩhota gũtũũra mĩaka mĩingĩ gũkĩra ĩrĩa matũũraga. Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, kuuma karine ya 19 andũ nĩ maratũũra matukũ maingaingĩ gũkĩra hau kabere. Ũndũ ũcio ũrahaanĩka tondũ andũ nĩ mahotete kũiga ũtheru na njĩra njega makĩria, makagaacĩra harĩ kũgirĩrĩria mĩrimũ ya kũgwatanio, na kũhũthĩra njanjo cia kũgirĩrĩria mĩrimũ. Arĩa mathomagĩra ũrĩa andũ magayaga maũthĩ kuuma kũrĩ aciari ao moigaga atĩ ũtũũro wa mũndũ ndũngĩhota kuongongererũo.

Mĩaka ta 3,500 mĩhĩtũku, Musa mwandĩki wa Bibilia ooigire ũũ: “Ũraihu wa ũtũũro witũ nĩ mĩaka 70, kana 80 angĩkorũo mũndũ arĩ na hinya mũno. No ĩkoragwo ĩiyũire mĩtangĩko na kĩeha; ĩthiraga na ihenya, na ithuĩ tũkombũka tũkabuĩria.” (Thaburi 90:10) Ũtũũro ũtariĩ o ta ũguo Musa aataarĩirie, o na gũtuĩka andũ nĩ merutanĩirie mũno kũgeria kũingaingĩhia matukũ.

O na kũrĩ ũguo, ciũmbe ingĩ ta red sea urchin kana mũthemba ũmwe wa quahog clam no itũũre makĩria ma mĩaka 200, na mĩtĩ ĩmwe ta giant sequoia no ĩtũũre mĩaka ngiri nyingĩ. Rĩrĩa twaringithania mĩaka ya ũtũũro witũ na ya ciũmbe icio na ciũmbe ingĩ irĩ muoyo, no kũhoteke nĩ twĩyũragia, ‘Hihi ũtũũro no ũyũ wa mĩaka 70, kana 80?’