Kisambu ya Mfumu kele na kati ya bisambu yina bantu mingi me zabaka. Yo kele kisambu yina Yezu longaka balongoki na yandi. Kisambu yango kele na kitini ya Biblia yina bantu mingi ke bingaka Kuwakana ya Mpa. Kisambu yango ke yantikaka mpidiyai: “Tata na beto yina kele na zulu, zina na nge kuvanda ya santu.” (Matayo 6:9) Kansi zina ya Nzambi, yina bo me baluka na Kingelesi nde “Jehovah” to bantangu ya nkaka “Yahweh,” ke vandaka ve mingi na bambalula ya Kingelesi ya Kuwakana ya Mpa. Kansi bambalula yango ke vandaka ti bazina ya banzambi ya luvunu mu mbandu Zeus, Hermes mpi Artemis. Keti yo lombaka ve nde bo tanga zina ya Nzambi ya kieleka mpi Munkwa ya Biblia?—Bisalu 14:12; 19:35; 2 Timoteo 3:16.

 Lancelot Shadwell ti Frederick Parker kele bantu zole yina balulaka Biblia ya Kingelesi. Bo ndimaka kibeni nde bo fwete vutula zina ya Nzambi na Kuwakana ya Mpa. Sambu na nki beto me tuba “kuvutula”? Sambu bo zole, bo tubaka nde zina ya Nzambi vandaka ntete kuna kansi bantu katulaka yo na nima. Sambu na nki bo tubaka mpidina?

 Shadwell ti Parker zabaka nde bamaniskri ya kitini ya Biblia yina bantu ke bingaka mbala mingi Kuwakana ya Ntama, ya bo sonikaka ntete mingi-mingi na Kiebreo, vandaka ti zina ya Nzambi na kati mbala mingi. Yo yina bo kudiyulaka sambu na nki bamaniskri ya Kuwakana ya Mpa ya bo vandaka ti yo, bantu katulaka zina kibeni ya Nzambi. a Katula yo, Shadwell bakisaka nde ntangu bamaniskri ya Kuwakana ya Mpa vandaka kusadila bangogo yina bantu vandaka kusadila ya vandaka na Kuwakana ya Ntama mu mbandu, “wanzio ya Yehowa,” bantu yina vandaka kukopie Kuwakana ya Mpa ya Kigreki katulaka zina ya Nzambi mpi bo sonikaka na kisika na yo batitre bonso Kyʹri·os, yina ke tendula “Mfumu.”—2 Bantotila 1:3, 15; Bisalu 12:23.

 Ata na ntwala nde Shadwell ti Parker kubasisa Babiblia na bo ya Kingelesi, bantu ya nkaka ya balulaka Biblia vutulaka zina ya Nzambi na Kuwakana ya Mpa yina bo balulaka na Kingelesi, kansi bo vutulaka zina yai na bisika fioti mpamba. b Mwa bamvula na ntwala ya 1863 ntangu Parker basisaka Mbalula ya Ngogo Mosi-Mosi ya Kuwakana ya Mpa (na Kingelesi), yo ke monana nde ata Mbaludi mosi ve ya Kingelesi vandaka me vutula dezia zina ya Nzambi na bisika mingi. Ebuna Lancelot Shadwell ti Frederick Parker vandaka banani?

 Lancelot Shadwell (1808-1861) vandaka muntu mosi ya vandaka kukotila bantu na tribinale (avocat). Yandi vandaka mwana ya Sir Lancelot Shadwell. Sir Lancelot Shadwell vandaka mfumu mosi (vice chancellier) na Angleterre. Mwana na yandi vandaka muntu ya dibundu ya Angleterre. Ata yandi vandaka kundima nde Butatu Busantu kele dilongi ya kieleka, yandi vandaka kumonisa luzitu sambu na zina ya Nzambi. Yandi vandaka kutuba nde zina ya Nzambi kele “zina ya lukumu ya YEHOWA.” Na Biblia yina yandi balulaka, Nsangu ya Mbote ya Matayo mpi ya Marko (na Kingelesi), yandi sadilaka ngogo “Yehowa” mbala 28 na kati ya Biblia mpi mbala 465 na banoti yina vandaka na Biblia yango.

 Yo lenda vanda nde Shadwell zabaka zina ya Nzambi ntangu yandi monaka yo na Kuwakana ya Ntama yina bo sonikaka ntete-ntete na Kiebreo. Yandi tubaka nde bambaludi yina katulaka zina ya Nzambi mpi tulaka titre Kyʹri·os na kisika ya zina ya Nzambi na mbalula ya Kigreki ya Kuwakana ya Ntama “vandaka ve bambaludi ya masonga.”

 Na mbalula na yandi, Shadwell sadilaka ntete zina “Yehowa” na Matayo 1:20. Noti yina yandi tulaka sambu na verse yai ke tuba nde: “Ngogo [Kyʹri·os] awa, mpi na baverse mingi ya nkaka na Kuwakana ya Ntama ke tendula YEHOWA, zina ya Nzambi: mpi yo kele mfunu mingi na kuvutula ngogo yai na mbalula ya Kingelesi.” Yandi tubaka diaka nde: “Beto fwete sala yo sambu na kupesa Nzambi lukumu. Yandi vandaka kudibinga yandi mosi na zina YEHOWA: mpi kima ya kuluta mbote ya beto lenda sala, kele ya kusadila zina na yandi ntangu beto ke tubila mambu na yandi.” Na nima yandi tubaka nde: “Na Biblia na beto ya E.V. [Established, Authorized, to King James Version], zina YEHOWA ke vandaka ve mingi . . . Na kisika ya zina ya Nzambi, beto me tulaka Mfumu.” Shadwell tubaka nde: “Mfumu . . . kele titre ya me fwana ve ata fioti” kusadila sambu na kuyingisa zina ya Nzambi. Shadwell tubaka diaka nde bantu ke binga yandi nkutu “Mfumu” na nzo na yandi.

 Shadwell basisaka mbalula na yandi ya Matayo na 1859 mpi mbalula na yandi ya mukanda ya Matayo mpi Marko na 1861. Kansi banda na mvula yina, kisalu na yandi kumaka na nsuka. Yandi fwaka na 11 janvier 1861 ti bamvula 52. Ata mpidina, bikesa na yandi vandaka ve ya mpamba.

 Muntu mosi ya mumbongo ya mvwama na Londres na zina ya Frederick Parker (1804-1888) waka mambu ya me tala mbalula ya Shadwell ya mukanda ya Matayo. Parker yantikaka kubalula Kuwakana ya Mpa ntangu yandi vandaka ti bamvula kiteso ya 20. Parker vandaka ve bonso Shadwell. Parker vandaka ve kundima dilongi ya Butatu Busantu. Yandi sonikaka nde: “[Bika] nde dibundu ya Mvimba ya mwana ya [Nzambi] . . . kundima na ntima ya mvimba mambu yina kele kieleka . . . mpi kusambila Nkwa-Ngolo Yonso Yehowa.” Parker monaka mpi nde bamaniskri ya Kuwakana ya Mpa yina ke sadilaka ngogo Kyʹri·os sambu na kutubila Mfumu Nzambi mpi Mfumu Yezu me salaka nde bantu kubakisa ve luswaswanu na kati ya bantu yina zole. Ntangu yandi monaka nde na bisika ya nkaka, Shadwell balulaka ngogo Kyʹri·os nde “Yehowa,” yo bendaka dikebi na yandi.

 HInki sadisaka Parker na kubakisa mambu yai? Yandi longukaka Kigreki mpi yandi sonikaka mikanda mingi mpi batrakiti na kutadila mutindu bo vandaka kutuba mpi kusonika Kigreki. Yandi kumaka mpi muntu ya nzo-nkanda mosi (Institut anglo-biblique). Nzo-nkanda yai ke pesaka maboko na kisalu ya kusala bansosa na bamaniskri ya Biblia sambu na kubasisa Babiblia ya kuluta mbote na Kingelesi. Na 1842, Parker yantikaka kubasisa mbalula na yandi ya ntete ya Kuwakana ya Mpa na bitini mingi mpi na bambalula (éditions) mingi. c

 Mwa bamvula me luta Parker sonikaka na yina me tala bangiufula yai: “Inki ntangu Kyʹri·os ke tadilaka Mfumu Yezu mpi nki ntangu yo ke tadilaka Mfumu Nzambi?” “Sambu na nki mbala mingi bo ke sadilaka ngogo Kyʹri·os na kutadila mutindu bo ke sonikaka mpi ke tubaka, bonso zina ya Nzambi kansi ve bonso titre na yandi?”

 Ntangu Parker monaka mbalula ya mukanda ya Matayo yina Shadwell basisaka na 1859 ti bakomantere yina yandi pesaka sambu na ngogo Kyʹri·os, yandi kumaka kundima nde na baverse ya nkaka, bo “fwete balula ngogo Kyʹri·os nde Yehowa.” Yo yina yandi tadilaka diaka mbalula na yandi ya mvimba ya Kuwakana ya Mpa sambu yandi kotisa zina “Yehowa” bisika yonso yina yandi vandaka kundima nde, mambu ya bo me sonika to mutindu bo ke sonikaka mpi ke tubaka Kigreki ke monisa nde zina yina fwete vanda. Yo yina, volime yina mosi ya Biblia ya Parker ya 1863 (A Literal Translation of the New Testament) kele ti zina ya Nzambi mbala 187. Yo ke monana nde, yai kele Biblia ya ntete ya Kingelesi ya bo me basisaka ya bo sadilaka zina ya Nzambi na Masonuku yonso ya Kigreki ya Bukristu. d

 Na 1864, Parker basisaka mpi Biblia mosi (A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version). Yandi vukisaka Babiblia zole ya Kuwakana ya Mpa na volime mosi sambu na kumonisa bisika mpi mutindu Biblia na yandi me swaswana ti yina ya nkaka. e

 TSambu na kumonisa mfunu ya kuvutula zina ya Nzambi, Parker monisaka mwa baverse ya kele na Biblia (Authorized Version), mu mbandu Baroma 10:13 yina ke tuba nde: “Sambu konso muntu yina ta binga zina ya Mfumu yandi ta guluka.” Parker yulaka nde: “Keti muntu mosi me yindulaka dezia nde na baverse yai kele na Authorized Version bo vandaka kutubila Yehowa, kansi ve Mwana Yezu Kristu Mfumu na beto, . . . sambu na kutubila bo”?

 Parker basisaka mbongo mingi kibeni na ntangu yina sambu na kubasisa batrakikti, bazulunalu mpi mikanda na yandi ya nkaka sambu na kusonga bantu mambu yina. Na mvula mosi mpamba, yandi basisaka mbongo 800 yina bo ke bingaka livres. Yo vandaka kiteso ba livres kuluta 100 000 (132 000 dollars ya Amerika) ya bo ke sadilaka bubu yai na Grande Brétagne. Yandi tindaka mpi bakopi ya mpamba ya mikanda na yandi na bantu yina yandi zabanaka ti bo mpi na bantwadisi ya mabundu yina me zabanaka mingi sambu bo tadila yo diaka.

 Bantu ya nkaka ya mayele vwezaka mikanda ya Parker mpi bambalula na yandi ya Kuwakana ya Mpa ya vandaka kaka ti mikanda fioti ya kuniema. Bantu yina ya mayele bakaka ve na valere bikesa ya masonga yina Parker, Shadwell mpi bantu ya nkaka salaka, ya kuvutula Zina ya Nzambi na Kuwakana ya Mpa ya Kingelesi.

 Nge lenda sepela mpi kutala video yai ya minuta tanu ya ke tubila mwa mambu: Vizite ya Musée ya Warwick: “Biblia mpi Zina ya Nzambi.”