KWASŨANĨA wĩ ũmwe katĩ wa Aklĩsto ala maĩ ĩvindanĩ ya atũmwa. Kĩkundi kĩla ũthaithĩaa kĩiandĩkĩwa valũa kuma kwa mũtũmwa Vaulo. O ũendeee kwĩthukĩĩsya valũa ũsu ũisomwa, ũyĩw’a mũtũmwa Vaulo awetete mavinda maingĩ “maandĩko matheu,” ala nĩ Maandĩko ma Kĩevelania. (2 Timotheo 3:15) Na ũndũ ũsu ũituma wenda kwona vala maandĩko asu mawetwa valũanĩ maumĩte. Ĩndĩ ũu ndwaĩ ũndũ wĩ laisi. Nĩkĩ?

Kwasisya wone ũndũ mavuku ala maĩ na “maandĩko matheu” ĩvindanĩ ya mũtũmwa Vaulo mailyĩ. Kĩlungu kĩmwe kya ĩvuku ya Isaia nĩkyonanĩtw’e visanĩ ũũ, nakyo kyeethĩiwe nthĩnĩ wa Mavuku ma Ũkanga wa Mũnyũ (Dead Sea Scrolls). Kĩlungu kĩu kyonanĩtye Maandĩko mate na ilungu kana mĩsoa, na mate mavange nesa ũndũ twamanyĩie kwonaa Mbivilianĩ.

Andũ ala maandĩkie Mbivilia mayaamĩkĩa ilungu na mĩsoa. Maandĩkaa ũvoo w’onthe kuma kwa Ngai nĩ kenda asomi maũsome w’onthe wũmbanĩte, vandũ va kwĩthĩwa ũaanĩtw’e tũlungu tũnini. Ũu tyo w’o wenda vethĩwe vailyĩ ĩla ũũsoma valũa ũandĩkĩwe nĩ mũndũ wendete? Nũsomaa valũa ũsu w’onthe, ĩndĩ ti tũlungu tũnini.

Ĩndĩ kwĩthĩwa maandĩko asu mate na ilungu kana mĩsoa nĩkwaetie mathĩna. Vaulo eekaa o kũweta maandĩko asu aitũmĩa ndeto ta “o tondũ kũandĩkĩtwe” kana “tondũ Isaia wambie ũneena.” (Alomi 3:10; 9:29) Na waĩ ũndũ wĩ vinya mũno kũkwata maandĩko asu ateo wĩthĩwe ũsomete mũno “maandĩko matheu.”

O na ĩngĩ, “maandĩko matheu” maneeneaa maũndũ me kĩvathũkany’o kuma kwa Ngai. Myaka ĩana ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto yĩ vakuvĩ kũthela, Mbivilia yaĩ na mavuku 66 me kĩvathũkany’o! Na nũndũ wa ũu, asomi aingĩ ma Mbivilia nĩmatanĩaa kwĩthĩwa yĩ na ilungu na mĩsoa ila imatetheeasya kũmanya vala matonya kũkwata ũvoo mũna. Kwa ngelekany’o, no tũmanye maandĩko maingĩ ala Vaulo ũwetete valũanĩ syake.

Na kwoou no wĩkũlye-ĩ, ‘Naaũ meekĩie ilungu na mĩsoa Mbivilianĩ?’

Mũtongoi wa ndĩni weetawa Stephen Langton, ũla wesie kũtw’ĩka Mbisovu Mũnene wa Canterbury, nũkumĩtw’e nũndũ wa kwĩkĩa ilungu Mbivilianĩ. Eekie ũu mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1200 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto, ĩla waĩ mwalimũ wa University of Paris, ĩla yĩ France.

Ĩvinda ĩasa mbee wa Langton kwĩka ũu, asomi maĩ matatie nzĩa syĩ kĩvathũkany’o sya kũaany’a Mbivilia kwa tũlungu tũnini, na veonekana meekaa ũu nĩ kana wĩthĩe nĩ laisi kũkwata kĩlungu kĩla mũndũ ũkwenda kũsoma. Kwasũanĩa ũndũ wĩthĩwa waĩ ũndũ wĩ laisi kũkwata ũvoo mũna kĩlungunĩ kĩmwe vandũ va kũũmantha ĩvukunĩ yĩu yonthe, na yĩi na ilungu na mĩsoa. Kwa ngelekany’o, kwasũanĩa ũimantha ũvoo mũna ĩvukunĩ ya Isaia yĩla yĩ ilungu 66 na saa isu yĩi na ilungu na mĩsoa.

Ĩndĩ nzĩa isu sya kwĩkĩa ilungu nĩsyaumĩlilye mathĩna. Asomi asu maanĩtye maandĩko ma Mbivilia kwa ilungu syĩ kĩvathũkany’o. Kwa ngelekany’o, ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Maliko yaanĩtw’e vakuvĩ ilungu 50, vandũ va ilungu 16 ila syĩ vo yu. Ĩvindanĩ ya Langton, taoninĩ ya Paris, kwaĩ amanyĩw’a aingĩ kuma nthĩ syĩ kĩvathũkany’o, na nĩmookie na Mbivilia kuma nthĩ  syoo. Ĩndĩ ndwaĩ ũndũ wĩ laisi kwa alimũ na amanyĩw’a kũeleany’a vala ũvoo mũna umĩte. Nĩkĩ? Nũndũ Mbivilianĩ isu, ilungu syaanĩtw’e kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o.

Kwoou, Langton nĩwaumĩlilye nzĩa nzaũ ya kũaany’a ilungu. Kwosana na ĩvuku yĩtawa The Book—A History of the Bible, nzĩa ĩsu yake “nĩyendeeisye asomi na aandĩki,” na “yamanyĩka kũndũ kwingĩ Europe.” Langton nĩwe weekĩie ilungu ila twonaa Mbivilianĩ mbingĩ ũmũnthĩ.

Myaka ta 300 ĩtina wa Langton kwĩkĩa ilungu Mbivilianĩ, mũsomi ũmwe weesĩkĩe mũno weetawa Robert Estienne kuma France nĩwatumie kũsoma Mbivilia kwĩthĩwa kwĩ laisangi. Robert Estienne eekie ũu katĩkatĩ wa myaka ya 1501 nginya 1600. Nũndũ nĩwendaa andũ aingĩ mendeew’e nĩ kũsoma Mbivilia, nĩwoonie wĩ ũndũ wa vata yĩthĩwe na nzĩa ĩmwe ya kũvanga ilungu na mĩsoa.

Estienne tiwe waetie woni wa Mbivilia kwĩthĩwa na mĩsoa. Ve andũ angĩ maĩ meekie ũu. Kwa ngelekany’o, myaka maana maingĩ mĩvĩtu, aandĩki amwe ma Kĩyuti nĩmeekĩie Maandĩko ma Kĩevelania mĩsoa, ĩndĩ mayaaĩkĩa ilungu. Maandĩko asu ma Kĩevelania nomo metawa Ũtianĩo Mũkũũ. O tondũ ilungu syaanĩtw’e kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o, now’o mĩsoa ĩsu yavangĩtwe kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o.

Estienne nĩwatũmĩie nzĩa nzaũ kũaany’a Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto kana Ũtianĩo Mweũ meethĩwa na mĩsoa. Nzĩa ĩsu nzaũ watũmĩie kũaany’a maandĩko asu noyo watũmĩie kũaany’a Maandĩko ma Kĩevelania. Mwaka wa 1553, nĩwaumĩthisye Mbivilia ya mbee yĩ nima (kwa kĩthyomo kya French) yĩ na ilungu na mĩsoa ĩvangĩtwe o tondũ Mbivilia mbingĩ ila itũmĩawa ũmũnthĩ syĩthĩawa iilyĩ. Andũ amwe nĩmaleaa na maasya kana mĩsoa ĩsu yaanĩtye Mbivilia ĩkatw’ĩka tũlungu tũnini nginya ũkethĩa wĩoneka ta ũvoo wĩ kĩvathũkany’o. Ĩndĩ nzĩa ĩsu ya Estienne nĩyeetĩkĩlilwe nĩ atumbĩthya aingĩ ma Mbivilia, na mambĩĩa kũmĩtũmĩa.

Nzĩa ĩsu ya kwĩkĩa ilungu na mĩsoa Mbivilianĩ nĩ nzeo. Ĩtumaa kĩla mũsoa Mbivilianĩ wĩthĩwa na namba yaw’o. Kwa w’o, namba ila syeekĩiwe syonanasye ilungu na mĩsoa iyaaveveewa nĩ Ngai, na ve kũndũ kũmwe siaanĩtye Mbivilia ũkethĩa ti laisi kũmanya nĩkĩ yaanĩilw’e vau. Ĩndĩ ilungu na mĩsoa nitumaa wĩthĩwa wĩ ũndũ wĩ laisi kũkwata maandĩko ala tũkwenda na maũndũ manene. O na nitũtetheeasya kũmanya mĩsoa ĩmwe ĩtonya kũtũtethya, o tondũ tũtonya kũkululĩĩla kũndũ kũla kwa vata tũkwenda kũlilikana ĩvukunĩ tũũsomaa.

O na kau ilungu na mĩsoa ĩla yeekĩiwe Mbivilianĩ nĩtũtethasya, ũndũ ũla wa vata vyũ nĩ kana twaĩle kũelewa nĩ ũvoo w’onthe ũla wĩ Mbivilianĩ. Ĩmanyĩsye kũsomaa kĩlungu kĩla kĩthyũlũlũkĩte mĩsoa mĩna vandũ va kũsomaa mũsoa o ũmwe. Weeka ũu, ũkeethĩwa ũtonya kũelewa nesanga “maandĩko matheu, ala matonya ũkũĩvya kũvika ũtangĩĩo.”—2 Timotheo 3:15.