SANG 1621, ang Italyano nga eksplorer nakakita sang indi maintiendihan nga sulat sa kagulub-an sang dumaan nga siudad sang Persepolis sa Persia. Sang katuigan 1800, nakutkutan sang mga arkeologo ang pareho man sini nga mga sulat sa daga nga sululatan kag mga dingding sang palasyo. Mabasa sa sini nga mga sulat ang mga lenguahe sa Mesopotamia nga ginagamit sang mga hari sadto pareho nanday Sargon II, Hammurabi, kag Nebuchadnezzar II. Ini nga mga sulat nga daw mga kuritkurit lang, gintawag sang ulihi nga cuneiform.

Ini nga sahi sang pagsulat nakabulig gid agod mahibaluan ang pagkabuhi sang mga taga-Mesopotamia sang una. Para mahangpan ini nga mga sinulatan, nakita sang mga iskolar nga kinahanglan ang isa ka Akkadian nga diksionaryo nga mahapos maintiendihan. Ang Akkadian nga lenguahe uluanggid sa dialekto sang mga taga-Asiria kag mga taga-Babilonia.

Ining daku nga proyekto ginsugdan sang Oriental Institute of the University of Chicago, U.S.A., sang 1921, kag natapos ini pagligad sang 90 ka tuig sang 2011. Gani nahuman ang Assyrian Dictionary nga may 26 ka volume, kag may sobra sa  9,700 ka pahina. Nagaunod ini sang mga lenguahe kag mga dialekto sa Iran, Iraq, Syria, kag Turkey, halin sang ikatlo nga milenyo B.C.E. asta 100 C.E.

Ngaa tuman kadaku ini nga diksionaryo? Ngaa kadugay gid sini matapos? Kag sin-o ang gusto maggamit sini?

“Ini nga diksionaryo indi lang listahan sang mga tinaga,” paathag ni Gil Stein, direktor sang Oriental Institute sang Chicago. Kundi, “paagi sa pagsugid sang kasaysayan kag mga paggamit sang kada tinaga, ining pinasahi nga diksionaryo daw ensiklopedia sang kasaysayan, katilingban, literatura, kasuguan, kag relihion sang Mesopotamia. Importante gid ini para sa mga iskolar nga gusto magtuon sa mga sinulatan sang mga taga-Mesopotamia.”

Sa umpisa pa lang, narealisar na sang mga editor nga “agod mahatagan sing eksakto nga kahulugan ang isa ka tinaga, dapat tipunon anay kon diin ini makita, kag indi lamang tinaga ang kuhaon, kundi ang iban pa nga tinaga nga upod sini bisan ano pa ka lawig, para mahibaluan ang kahulugan sini nga tinaga depende sa paggamit.” Gani ini nga diksionaryo nangin koleksion sang mga quotation kag mga translation sang mga dinalan halin sa orihinal nga cuneiform diin makita ang mga tinaga nga ginahatagan sing kahulugan.

Minilyon na ka cuneiform ang nadiskobrehan sang nagligad nga sobra duha ka gatos ka tuig kag parte ini sa sarisari nga topiko. Ang Assyro-Babylonian, ukon Akkadian, amo ang nangin pormal nga lenguahe sa bug-os nga Middle East sang una. Dugang pa, ang mga tawo sadto sa sini nga mga lugar nagahimo sing literatura; naganegosyo; nagatuon sing matematika, astronomiya, kag madyik; nagahimo sing mga kasuguan; may mga propesyon; kag may relihion. Gani puno gid sing impormasyon ang ila mga sinulatan parte sa sini kag sa iban pa nga mga topiko.

Ini nga mga sinulatan nagasugid parte sa sibilisasyon nga daw pareho man sa aton. “Pamilyar kita sa kalabanan sini—ang mga tawo nagabatyag sing kahadlok kag kaakig, nagapabutyag sing gugma, nagakinahanglan sing gugma,” suno kay Matthew Stolper, propesor sa Assyriology sa University of Chicago, nga nagbulig sa sini nga proyekto sa sulod sang 30 ka tuig. “May mga sinulatan sang mga hari nga nagasugid kon daw ano sila ka gamhanan,” dugang niya, “kag mga sinulatan nga nagasiling nga indi matuod ang ginasugid sini nga mga hari.” Makita man sa mga sinulatan nga halin sa Nuzi, nga ara sa Iraq subong, ang mga kaso sang nagligad nga 3,500 ka tuig parte sa mga palanublion sang balo, irigasyon sang uma, kag ginhulam nga asno.

Ang mga assyriologist sa bilog nga kalibutan nagbulig sa sini nga proyekto. Sa sulod sang mga dekada, ang mga nagaobra sa sini nga unibersidad nakatipon sing halos 2,000,000 ka index card parte sa paggamit sang kada tinaga. Ang una nga volume sini nga diksionaryo ginbalhag sang 1956. Pagkatapos, ginsundan ini sing 25 pa nga ginaimprinta lang kada matapos. Ang isa ka set sini mabakal sing mga $2,000 (U.S.), pero ang tanan nga impormasyon sa sini puede mo matan-aw sing libre sa Internet.

Nobenta ka tuig antes natapos ini nga diksionaryo. Pero nahibaluan sang mga nakigbahin sa sining tuman ka daku nga proyekto nga may mga kakulangan pa ini. Ang isa ka artikulo parte sa sini nagsiling: “Indi pa gihapon nila mahibaluan ang kahulugan sang pila ka tinaga, kag bangod pirme may bag-o nga madiskobrehan, . . . nagapadayon pa ini nga proyekto.”