Mga Chimpanzee sa Kagulangan

SAMTANG ginausoy namon ang makitid nga dalan sa kagulangan sang Aprika, amat-amat kami nga naanad sa masilaw nga silak sang adlaw nga nagalusot sa madabong nga mga dahon kag mga sanga. Nagdayaw gid kami kag nasadyahan sang mabatian namon ang huni sang mga sirumsirom, kag sang makita namon ang napuno sing balagon nga mga kahoy, nga ang iban nagataas sing 55 metros. Pamatyag namon kinahanglan nga mangin alisto kami kag maghinayhinay lakat sa sining madulom nga palibot. Dayon, gulpi lang kami nakabati sang mabaskog nga tunog nga daw nagahapohapo. Nagtunog pa gid ini asta nga makabulungol na, kag gulpi lang nagtinong. Ginakapoy kami sing lakat pero daw nadula ang amon kakapoy sang nakita na namon ang grupo sang mga chimpanzee.

Ang mabaskog nga tunog nga nagahapohapo, ang pagsinggitan, kag pagpatikpatik sa mga kahoy amo ang paagi sang mga chimpanzee para tawgon ang ila mga kaupdanan. Madamo sing luto nga mga igos, kag mahimo amo ini ang rason kon ngaa ginatawag nila ang ila mga upod. Sang magtangla kami sa mga sanga sang mataas nga igos, nakita namon nga madamo gali sila sa ibabaw, mga 20 ukon 30, nga nagakaon sang bunga sini. Ang ila maitom nga balahibo nagainggat kon masilakan sang adlaw. Ginhaboy kami sang isa sa ila sang gamay nga sanga, kag dugaydugay nagainulan na ang mga sanga, para ipahibalo nga indi sila manghatag sing pagkaon.

Mahapos pangitaon ang mga chimpanzee kon tigbulunga. Pero sa iban nga tion mabudlay sila pangitaon kay nagalinagaw sila sa mga tanom sa ubos kag diutay lang ang ila grupo. Ang mga chimpanzee sa kagulangan bisan ano oras lang nagakaon samtang nagalibotlibot sila sa mga lugar nga nagalapad sing pila ka kilometros kuadrados. Magluwas sa prutas, nagakaon man sila sing mga dahon, mga liso, kag mga sanga. Nagakaon man sila sing subay, itlog sang pispis, kag anay. Kon kis-a ginapatay man nila ang magagmay nga mga sapat lakip ang mga amu.

Bangod madali na lang mag-udto, mabatyagan na sang mga chimpanzee ang kainit. Gani ang isa sa ila nagpanaug, kag dugaydugay nagsunod man ang iban. Isaisa sila nga nagsulod sa madabong nga mga katamnan. Pero may isa ka bata pa nga chimpanzee nga nanglaktod paagi sa paghabyoghabyog sa mga sanga para makita niya kami. Naham-ot gid kami magtan-aw sa sining makawiwili nga tinuga nga daw interesado gid sa amon.

Makawiwili nga Batasan

“Balikid bala kamo,” siling sang isa sa amon samtang nagalakat kami pauli. Sang nagbalikid kami, nakita namon ang isa ka chimpanzee nga nagatikatika sa puno sang kahoy. Nagatindog sia, kag daw mga isa ka metro ang iya kataason. Sang nagtulok kami sa iya, nanago sia, dayon nagtika naman liwat. Kanami sa iya tan-awon! Ang mga chimpanzee makatindog kag makalakat pa gani sing makadali sa ila lang duha ka tiil. Pero, sa  masami ginagamit nila ang ila kamot kag tiil para madala ang ila lawas. Ang ila taludtod wala nagabawod, amo nga indi sila makatiso pareho sang tawo. Isa pa, ang ila maskulo sa buli nayon maluya. Mas malaba man kag mas makusog ang ila mga kamot sangsa ila mga tiil, amo nga nahapusan sila magkamang ukon magsaka kag maghabyoghabyog sa mga kahoy.

Ginagamit man nila ang ila malaba nga mga kamot para lab-uton ang bunga sa magagmay nga mga sanga nga indi makadala sa ila. Ang ila kamot kag tiil gindesinyo gid para makapanghawid sila kag makapanguyapot sing maayo sa mga sanga. Ang ila daku nga kamalagku sa tiil daw mga kamalagku sa kamot amo nga magamit man nila ang ila tiil sa pagsaka sa kahoy ukon sa pagbitbit kag pag-uyat. Ini nga ikasarang makabulig gid sa mga chimpanzee sa paghimo sang ila tululugan kon gab-i. Ginabawod lang nila ang mga dahon kag mga sanga para may mahumok na sila kag komportable nga tululugan.

Kon tan-awon kag tun-an naton ang mga chimpanzee sa kagulangan, lakip ang ila makawiwili nga mga batasan kag ang ila paggawi kag pagkahuman nga halos pareho sa tawo, sigurado gid nga mangin interesado kita sa ila. Pero ginaeksperimentuhan lamang sang iban ang mga chimpanzee para suportahan ang pagpati nga ang tawo naghalin sa amu. Gani, mahimo mamangkot kita: Ano ang kinatuhayan sang tawo sa mga chimpanzee? Paano kita makasiling nga ang tawo gintuga nga indi pareho sa sapat, kundi sa “dagway sang Dios”?—Genesis 1:27.

Indi Malipatan nga Eksperiensia

Kon ara sa kagulangan, maila ang mga chimpanzee. Sa masami nagapanago sila kon makakita sing tawo. Pero para maproteksionan sila kag indi mapapas, ang iban nga grupo sang mga chimpanzee ginpaanad na sa mga tawo.

Indi gid namon malipatan ang amon pagkadto sa kagulangan nga ginaistaran sang mga chimpanzee. Nakabulig ini sa amon nga makita kon paano sila nagakabuhi, nga tuhay gid sangsa makita sa mga zoo ukon sa mga laboratoryo. Makawiwili gid ini nga sapat kag nalakip ini sa ‘nagagiho nga mga sapat kag ilahas nga mga sapat sang duta’ nga nakita sang Dios nga maayo kag perpekto ang pagkadesinyo para magkabuhi sa ila ilistaran.—Genesis 1:24, 25.

[Kahon/Retrato sa pahina 14, 15]

ANG CHIMPANZEE KAG ANG TAWO

Sa iya libro nga In the Shadow of Man, ang zoologist nga si Dr. Jane Goodall nagsulat nga ang iya pagtuon sang mga dekada 1960 parte sa mga chimpanzee nga “nagahimo sing mga kagamitan” “nagkumbinsi sa madamo nga sientipiko nga dapat ilaragway ang tawo sa mas komplikado nga paagi.” Dalayawon gid ang paggamit sang mga chimpanzee sang dahon para inugpahid, sang bato kag sanga para magbuka sang liso, kag pagpanguha sang dahon sa sanga kag pagpahid sini sa lutak para makuha ang mga anay. Pero, nadiskobrehan sining karon lang nga may pila man ka sapat nga may ikasarang sa paghimo sing mga kagamitan. Ang awtor sang libro nga The Human Nature of Birds—A Scientific Discovery With Startling Implications nga si Dr. T. X. Barber nagsiling: “Ang tanan nga sapat nga natun-an sing maayo, indi lamang ang mga amu kag mga dolpin kundi pati man ang mga subay kag mga buyog, nagpakita sang wala ginapaabot nga ihibalo kag praktikal nga kaalam.”

Bisan pa sini, ang tawo pinasahi gihapon. Si Propesor David Premack nagsiling nga “pinasahi gid ang gramatika sang lenguahe sang tawo.” Huo, ang komplikado nga lenguahe pati man ang kultura sang tawo nagapatuhay gid sa aton sa mga sapat.

Pagkatapos gintun-an ni Jane Goodall ang mga chimpanzee sa kagulangan sa sulod sang pila ka tuig, nagsulat sia: “Indi gid ako magpati nga ang mga chimpanzee may balatyagon para sa isa kag isa, nga makumparar sa kaayo, pag-amlig, pagpasensia, kag pagpalangga nga amo ang matuodtuod kag pinakamadalom nga kahulugan sang gugma.” Nagsiling pa sia: “Kon ipaanggid sa nahibaluan sang sapat sa iya lawas, mas nahangpan sang tawo ang iya Kaugalingon. Gusto sang tawo hibaluon kon ngaa nagaluntad sia kag ang kalibutan sa palibot niya subong man ang uniberso.”

Ginpaathag sang Biblia ang kinatuhayan sang tawo sa sapat sang nagsiling ini nga ang tawo gintuga “sa dagway sang Dios.” (Genesis 1:27) Indi pareho sa mga sapat, ang tawo may kinaiya nga pareho sa iya Manunuga, nga ang labaw sa tanan amo ang gugma. Makakuha man ang tawo sing madamo nga ihibalo kag makapanghikot nga may kaalam nga labaw gid sa bisan ano nga sapat. Gintuga man ang tawo nga may ikasarang sa paghimo sang gusto niya nga wala ginakontrol sang duna nga kaalam.

 [Mga Retrato sa pahina 15]

Ang mga chimpanzee palahampang kag mausisaon nga mga tinuga nga gindesinyo gid sing maayo para sa ila ilistaran

[Credit Lines]

Chimpanzees, top right: Corbis/Punchstock/Getty Images; lower left and right: SuperStock RF/SuperStock; Jane Goodall: © Martin Engelmann/age fotostock

[Picture Credit Line sa pahina  13]

© Photononstop/​SuperStock