Mga Patimaan Bala Ini sang Katalagman?

“Ang 73 anyos nga si Veu Lesa, nga taga-Tuvalu, indi na kinahanglan nga sugiran sang mga sientipiko tuhoy sa pagtaas sang dagat,” suno sa The New Zealand Herald. “Amat-amat nga nagakadula ang mga baybayon nga gindak-an niya. Ang mga pananom sang iya pamilya nagkalamatay bangod nalab-ot sang maparat nga tubig. Sang Abril [2007], ginbiyaan niya ang ila puluy-an sang ginbahaan ini sang maglantong, kag ginhampas ini sang mga balod nga may upod nga mga bato kag sagbot.”

ANG Tuvalu isa ka grupo sang mga isla nga wala pa kuatro metros sa ibabaw sang nibel sang dagat. Para sa mga pumuluyo sini, ang pag-init sang globo indi lamang isa ka topiko nga ginahambalan sang mga sientipiko, kundi butang nga “nagakatabo adlaw-adlaw,” siling sang Herald. * Linibo na ang nagbiya sa sini nga mga isla, kag madamo pa ang manughalin man.

Sa pihak nga bahin, si Robert nga nagapuyo sa Brisbane, Australia indi puede nga magbunyag sang iya hardin adlaw-adlaw, kag dapat balde ang iya gamiton sa pagpamunyag, indi hus. Sa iya naman salakyan, ang puede lang niya hugasan amo ang mga espiho, bintana, kag mga plaka, luwas kon pahugasan niya ini sa car wash nga naga-recycle sang tubig. Ngaa limitado ang paggamit ni Robert sang tubig? Bangod nagakatabo sa ila duog ang pinakagrabe nga tigpalamangag sa bug-os nga siglo. Apang, sobra pa sini ang nagakatabo sa iban nga duog. Ang mga problema bala sa Australia kag Tuvalu pamatuod sang pag-init sang globo?

Ang Ginapaabot sang Iban nga Matabo

Madamo ang nagapati nga ang ginahimo sang mga tawo amo ang panguna nga kabangdanan sang pag-init sang globo, kag mahimo nga makahalit ini sa klima kag sa palibot. Halimbawa, ang tuman kadamol nga yelo nga nagakatunaw sa mga duog subong sang Greenland kag ang pagdalom sang kadagatan samtang nagainit ang temperatura sang tubig, nagaresulta sa madasig nga pagtaas sang nibel sang dagat. Posible nga madula ang manubo nga mga isla kaangay sang Tuvalu subong man ang malapad nga mga bahin sang Netherlands, Florida, kag iban pa nga duog. Minilyon ka tawo ang mahimo mapilitan nga magbiya sa mga duog subong sang Shanghai, Calcutta, kag pila ka bahin sang Bangladesh.

Ang pag-init sang temperatura magaresulta man sa pirme kag grabe nga pagbagyo, pagbaha, kag tigpalamangag. Sa kabukiran sang Himalaya, ang nagakatunaw nga dalagku nga tinipak sang yelo sa mga duog nga ginahalinan sang pito ka suba, mahimo bangdan sang pagkulang sing tab-ang nga tubig para sa 40 porsiento sang pumuluyo sang duta. Yara man sa katalagman ang linibo ka sahi sang sapat, lakip ang mga polar bear, nga masami nagapangita sang ila kalan-on sa mga duog nga may yelo. Ang matuod, may mga report na nga madamo nga uso ang naganiwang kag ang iban nagakagutman pa gani.

Kon mainit ang temperatura, nagalapta man ang mga insekto nga nagadala sing balatian kaangay sang lamok, bitik, kag iban pa nga organismo lakip ang mga fungus, gani nagalapta man ang balatian. “Ang katalagman nga mahimo dal-on sang pagbag-o sang klima halos pareho sa katalagman kon maglupok ang nuklear nga mga hinganiban,” suno sa Bulletin of the Atomic Scientists. “Sa karon, ayhan indi pa mabatyagan ang epekto sini . . . , apang sa masunod nga tatlo tubtob apat ka dekada, ang pagbag-o sang klima magatuga sing indi na maremedyuhan nga halit sa palibot, nga amo ang nagasakdag sa kabuhi sang katilingban sang tawo.” Ang malain pa, may mga sientipiko nga nagapati nga ang epekto sang pag-init sang globo mas madasig sangsa ginapaabot nila.

Mapatihan bala naton ang ila mga ginasiling? Yara gid bala sa katalagman ang kabuhi sa duta? Suno sa mga nagaduhaduha tuhoy sa pag-init sang globo, wala ini sing basihan. Ang iban naman indi sigurado. Gani, ano gid ang matuod? Ang palaabuton bala sang duta​—kag sang tawo—​yara sa katalagman?

[Nota]