Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

KASEMƆ AMƐHEMƆKƐYELI LƐ | DAVID

“Ta lɛ, Yehowa Nɔ Ni”

“Ta lɛ, Yehowa Nɔ Ni”

DAVID jaje ehe edamɔ shi koni asraafoi ni hiɛ foi kɛhoɔ lɛ akatsi lɛ gbee shi. Amɛmiijo foi kɛmiijɛ ta lɛ naa, ni gbeyei emɔmɔ amɛ waa. Mɛni ehã gbeyei emɔmɔ amɛ waa nakai lɛ? Ekolɛ David nu ni amɛhiɛ gbɛ́i kome ko mli, ni amɛmiishe gbeyei. Nuu ko gbɛ́i ni. Be ni David yaakwɛ lɛ, naa nuu lɛ damɔ jɔɔ lɛ mli, ni ebuuu mɔ ko mɔ ko. Ekolɛ David enako mɔ ko ni je oblaŋ tamɔ nakai pɛŋ.

Atsɛɔ nuu lɛ Goliat! David na nɔ hewɔ ni asraafoi lɛ joɔ Goliat naa foi lɛ​—ekwɔ ni eti, ni eje oblaŋ. Kɛ́ lɛ pɛ edamɔ shi ní ewooo etawuu nibii lɛ po lɛ, ekolɛ ebaatsii fe hii agboi enyɔ atsiimɔ. Shi ewula kɛ tawuu nibii, ehe wa waa, ni eji tabilɔ kpanaa. Goliat tswa Israelbii lɛ mpoa. Ekã shi faŋŋ akɛ egbee jije waa yɛ gɔji lɛ anɔ be ni etswaa Israel asraafoi lɛ kɛ amɛmaŋtsɛ Saul mpoa lɛ. Ekɛɛ kɛ́ mɔ ko le akɛ nuu yɛ emli lɛ, eba ni ekɛ lɛ abawu, koni ana nɔ fɛɛ nɔ naa shi kome!​—1 Samuel 17:4-10.

Ŋmiŋmi mɔmɔ Israelbii lɛ. Ni ŋmiŋmi mɔ Maŋtsɛ Saul hu. David ná ele akɛ shihilɛ nɛɛ etee nɔ fe nyɔɔŋ kome nɛ! Israel asraafoi lɛ kɛ Filisti asraafoi lɛ fɛɛ damɔ shi, ni mɔ nɛ miikwɛ mɔ nɔ, ni mɔ nɛ hu miikwɛ mɔ nɛ, ni Goliat hu miiya nɔ eetswa mpoa lɛ daa gbi. Enɛ gba David naa waa. Eyɛ hiɛshishwiemɔ akɛ Israel maŋtsɛ lɛ kɛ esraafoi lɛ, ni David nyɛmimɛi hii onukpai lɛ ateŋ mɛi etɛ fata he lɛ, miishe Filistibii lɛ agbeyei! Kɛhã David lɛ, jeee Israel asraafoi lɛ pɛ ahiɛ shi Goliat, ni ji wɔŋjalɔ lɛ shwieɔ lɛ; moŋ lɛ, eejɛ Yehowa, ni ji Israel Nyɔŋmɔ lɛ! Shi akɛni oblanyo kɛkɛ ji David hewɔ lɛ, mɛni ebaanyɛ efee yɛ sane nɛɛ he? Ni mɛni wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ David hemɔkɛyeli lɛ mli ŋmɛnɛ?​—1 Samuel 17:11-14.

‘FƆƆ LƐ MU, EJAAKƐ LƐ NƐ!’

Hã wɔsusu nibii komɛi ni ba nyɔji saŋŋ ni tsɔ hiɛ lɛ ahe wɔkwɛ. No mli lɛ je miihe ana, ni David miikpala etsɛ toi lɛ yɛ gɔji lɛ anɔ yɛ heko ni bɛŋkɛ Betlehem. Eji oblanyo fioo, ni ehe yɛ fɛo waa. Ekolɛ eyeko afii 20, etsuɔ, ni ehiŋmɛii hu yɛ fɛo. Kɛ́ eejɔɔ ehe lɛ, etswaa saŋku. Ehiɛ sɔ Nyɔŋmɔ adebɔɔ nibii ni yɔɔ fɛo lɛ, ni ehe basa waa kɛ saŋku lɛ tswaa, ejaakɛ efɔɔ tswaa. Shi nakai gbɛkɛ lɛ, atsu abatsɛ́ David. Epapa kɛɛ eba oya nɔŋŋ.​—1 Samuel 16:12.

Be ni ebashɛ shi lɛ, ena epapa Ishai, ní ekɛ gbalɔ nuumo ko miigba sane. Atsɛɔ gbalɔ anɔkwafo nɛɛ Samuel. No mli lɛ, Yehowa etsu lɛ koni ebafɔ Ishai bihii lɛ ateŋ mɔ kome mu akɛ mɔ ni baaye Israel nɔ maŋtsɛ yɛ Saul sɛɛ! No mli lɛ, Samuel ena David nyɛmimɛi hii onukpai kpawo lɛ fɛɛ momo, shi Yehowa kɛɛ Samuel faŋŋ akɛ ehalako amɛteŋ mɔ ko. Be ni David bashɛ shi lɛ, Yehowa kɛɛ Samuel akɛ: ‘Fɔɔ lɛ mu, ejaakɛ lɛ nɛ!’ Samuel gbele aklonto ni mu krɛdɛɛ ko yɔɔ mli lɛ naa yɛ David nyɛmimɛi hii onukpai lɛ fɛɛ ahiɛ, ni efɔse eko eshwie David yiteŋ. Be ni afɔ David mu lɛ, eshihilɛ tsake kwraa. Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Yehowa Mumɔ yi David nɔ kɛjɛ nɛkɛ gbi nɛɛ nɔ kɛyaa nɛɛ fɛɛ.”​—1 Samuel 16:1, 5-11, 13.

Be ni David gbe kooloi awuiyelɔi lɛ, ejɛ heshibaa mli ekɛ yijiemɔ lɛ hã Yehowa

Ani David hiŋmɛi tsu maŋtsɛyeli lɛ nɔ kɛjɛ no nɔ kɛyaa? Dabi, emɛ koni Yehowa mumɔ lɛ ahã ele be ni ekɛbaabɔi maŋtsɛ lɛ yeli. Dani nakai be lɛ baashɛ lɛ, etee nɔ ekɛ heshibaa kpala etsɛ toi lɛ. Ekɛ ekãa kɛ hiɛdɔɔ kpele tsu nitsumɔ nɛɛ. Be ko lɛ, jata mɔ toi lɛ eko, ni be kroko hu lɛ oshishibrishi mɔ eko. David damɔɔɔ sɛɛ shɔŋŋ eshwieee kooloi awuiyelɔi nɛɛ. Moŋ lɛ, ewo foi kɛyanina amɛ koni efã etsɛ toi ni nyɛɛɛ amɛhe amɛfã lɛ ahe. Yɛ shihilɛ lɛ eko fɛɛ eko mli lɛ, ekome too pɛ egbe kooloo awuiyelɔ lɛ!​—1 Samuel 17:34-36; Yesaia 31:4.

Sɛɛ mli lɛ, atsu abatsɛ David ekoŋŋ. Maŋtsɛ Saul enu emɔdɛŋbɔɔ lɛ he. Eyɛ mli akɛ no mli lɛ, Saul ji tabilɔ kpanaa lolo moŋ, shi akɛni ekɛ Nyɔŋmɔ gbɛtsɔɔmɔi tsuuu nii hewɔ lɛ, Yehowa ekpoo lɛ. Akɛni Yehowa ehã emumɔ lɛ eje Saul nɔ hewɔ lɛ, mumɔ gbonyo ko bɔi enaa gbamɔ​—no ji akɛ egiriɔ, eheee mɛi eyeee, ni efeɔ yiwala nii. Be fɛɛ be ni mumɔ gbonyo nɛɛ baaba Saul nɔ lɛ, nɔ kome ni nyɛɔ ejɔɔ ehe ji lala. Saul hii lɛ ateŋ mɛi komɛi ná amɛle akɛ, David le lalatswaa waa, ni ele nɔmɔ hu. No hewɔ lɛ, Saul tsu ayatsɛ David kɛba, ni etsɛɛɛ ni David batsɔ elalatswalɔi lɛ kɛ mɛi ni hiɛɔ etawuu nii lɛ ateŋ mɔ kome.​—1 Samuel 15:26-29; 16:14-23.

Oblahii kɛ oblayei titri baanyɛ akase nibii babaoo yɛ David sane nɛɛ mli. Kadimɔ akɛ kɛ́ David ná dekã lɛ, ekɛ nakai be lɛ tiuɔ nibii ni hãa ebɛŋkɛɔ Yehowa kpaakpa lɛ asɛɛ. Kɛfata he lɛ, ekɛ tsuishitoo kase nibii komɛi afeemɔ, ni enɛ hã ená nitsumɔ oya. Nɔ ni fe fɛɛ lɛ, ekpɛlɛ ni Yehowa mumɔ lɛ kudɔ lɛ. Mɛɛ nɔkwɛmɔnɔ kpele po enɛ ji kɛhã wɔ fɛɛ nɛkɛ!​—Jajelɔ 12:1.

“MƆ KO MƆ KO TSUI AKAFÃ YƐ EHEWƆ”

Be ni David sɔmɔɔ Saul lɛ, efɔɔ shĩa yaa ni eyakpalaa etsɛ toi lɛ, ni bei komɛi lɛ esɛɛ tsɛɔ. Gbi ko ni David tee shĩa lɛ, Ishai tsu lɛ koni eyakwɛ bɔ ni enyɛmimɛi hii onukpai etɛ, ni no mli lɛ amɛmiisɔmɔ akɛ Saul asraafoi lɛ yɔɔ. David bo etsɛ toi, ni ewo Ela Jɔɔ lɛ mli gbɛ etere koni ekɛ niyenii ayahã enyɛmimɛi hii lɛ. Be ni eyashɛ jɛmɛ lɛ, ehiɛ fee lɛ yaa. Ena asraafoi akui enyɔ lɛ fɛɛ damɔ shi, taakɛ atsɔɔ mli yɛ sane nɛɛ shishijee gbɛ lɛ. Israel asraafoi lɛ damɔ gɔŋ kome shishigbɛ, ni Filisti asraafoi lɛ hu damɔ gɔŋ kroko shishigbɛ, ni jɔɔ kã amɛteŋ.​—1 Samuel 17:1-3, 15-19.

David na akɛ, esa akɛ afee shihilɛ lɛ he nɔ ko. Mɛni hewɔ esa akɛ Yehowa, ni ji Nyɔŋmɔ hiɛkãalɔ lɛ asraafoi lɛ ashe gbɔmɔ kome ko kɛkɛ gbeyei, ni amɛjo foi yɛ ehiɛ? Ni ejeee mɔ ko hu, akɛ wɔŋjalɔ ko kɛkɛ. David na ahora ni Goliat bɔɔ lɛ akɛ, ekɛmiijɛ́ Yehowa. No hewɔ lɛ, ekɛ ekãa bɔi asraafoi lɛ kɛɛmɔ akɛ ebaaye Goliat nɔ kunim. Etsɛɛɛ kɛkɛ ni Eliab, ni ji David nyɛmi nuu onukpa lɛ, nu nɔ ni David wieɔ lɛ. Ekã enyɛmi nuu fioo lɛ hiɛ veveeve, ni efolɔ enaa akɛ ta lɛ kwɛmɔ pɛ kɛkɛ hewɔ eba jɛmɛ lɛ. Shi David to he ehã lɛ akɛ: “Mɛni mifee? Ani enɛ jeee sane ní he jaraa?” Kɛkɛ ni ekɛ ekãa tee nɔ ewie akɛ ebaaye Goliat nɔ kunim, ni etee nɔ efee nakai aahu kɛyashi mɔ ko yabɔ Saul amaniɛ. Maŋtsɛ lɛ fã ní akɛ David aba eŋɔɔ.​—1 Samuel 17:23-31.

David kɛ maŋtsɛ lɛ wie hewalɛwoo wiemɔi nɛɛ yɛ Goliat he akɛ: “Mɔ ko mɔ ko tsui akafã yɛ ehewɔ.” No mli lɛ, Saul kɛ ehii lɛ atsui efã waa yɛ Goliat hewɔ. Ekolɛ amɛkɛ amɛhe to nuu oblaŋ lɛ he, ni amɛna akɛ kɛ́ amɛkɛ lɛ damɔ shi lɛ, amɛshɛɛɛ etsitsi po. Amɛsusu akɛ kɛ́ amɛkɛ lɛ wu lɛ, ebaagbe amɛ oya. Shi David eyasusuuu nakai. Taakɛ wɔbaana yɛ sɛɛ mli lɛ, ena naagba lɛ yɛ gbɛ kroko kwraa nɔ. No hewɔ lɛ, ekɛ ehe hã akɛ ekɛ Goliat baawu.​—1 Samuel 17:32.

Saul eyakpɛlɛɛɛ nɔ, ni ekɛɛ lɛ akɛ: “Onyɛŋ okɛ nɛkɛ Filistinyo nɛɛ ayakpe ni okɛ lɛ awu; ejaakɛ bo lɛ gbekɛ jio, ni lɛ lɛ nuu tawulɔ ji lɛ kɛjɛ egbekɛbiiashi.” Ani David ji gbekɛ lɛɛlɛŋ? Ejeee gbekɛ, shi no mli lɛ edako bɔ ni ebaanyɛ eya ta, ni ekolɛ ehiɛ tamɔ oblanyo fioo hiɛ. Shi no mli lɛ ale David momo akɛ eji mɔ ko ni yɔɔ ekãa ní he wa, ni ekolɛ eshwɛ fioo ni ebaaná afii 20 yɛ nakai beiaŋ.​—1 Samuel 16:18; 17:33.

David gba Saul nɔ ni efee jata lɛ kɛ oshishibrishi lɛ, ni ekɛɛ lɛ akɛ ekashe gbeyei. Ani no mli lɛ David miishwã? Dabi. David le mɔ ni ye ebua lɛ kɛgbe nakai kooloi lɛ. Ekɛɛ akɛ: “Yehowa, mɔ ni jie mi kɛjɛ jata kɛ oshishibrishi lɛ dɛŋ lɛ, lɛ eeejie mi kɛaajɛ Filistinyo nɛɛ dɛŋ!” Saul na akɛ esaaa akɛ etsĩɔ David naa, no hewɔ lɛ ekɛɛ lɛ akɛ: “Yaa, ni Yehowa kɛo aya!”​—1 Samuel 17:37.

Ani obaasumɔ ni oná hemɔkɛyeli tamɔ David? Belɛ kadimɔ akɛ David hemɔkɛyeli lɛ damɔ nɔ ko nɔ. Nilee kɛ niiashikpamɔ ni ená lɛ hewɔ ená hemɔkɛyeli yɛ Nyɔŋmɔ mli lɛ. Ele Yehowa akɛ mɔ ko ni jɛɔ suɔmɔ mli ebuɔ mɔ he, kɛ mɔ ko ni yeɔ eshiwoi anɔ hu. Kɛ́ wɔmiisumɔ ni wɔná hemɔkɛyeli ni tamɔ nakai lɛ, esa akɛ wɔya nɔ wɔkase Nyɔŋmɔ ni Biblia lɛ wieɔ ehe lɛ he nii. Kɛ́ wɔkɛ nɔ ni wɔkaseɔ lɛ tsu nii lɛ, yibii kpakpai ni ebaawo lɛ baahã wɔhemɔkɛyeli lɛ mli awa.​—Hebribii 11:1.

“YEHOWA AAAJIEO AWO MIDƐŊ”

Klɛŋklɛŋ lɛ, Saul kɛ lɛ diɛŋtsɛ etawuu nii lɛ wo David. Etamɔ Goliat nɔ lɛ nɔŋŋ, akɛ akɔɔble fee, ni ekolɛ eji dama wulu ni akɛ dadei ni eko kã eko nɔ tamɔ loo he totoi fee. Shi be ni David kɛ nakai tawuu nii haŋtsii lɛ wula, ni eka mli nyiɛmɔ lɛ, ena akɛ no yeŋ ebuaŋ lɛ. Atsɔseko lɛ akɛ asraafonyo, no hewɔ lɛ eleee mli nyiɛmɔ, titri lɛ akɛni eji Saul tawuu nii, ni Saul kwɔ fe hii fɛɛ ni yɔɔ Israel lɛ hewɔ! (1 Samuel 9:2) Ejie fɛɛ yɛ ehe eshwie shi, ni ekpɛ mli akɛ ebaawo atade ni efɔɔ woo lɛ​—nɔ ni ewoɔ akɛ tookwɛlɔ kɛbuɔ etoi lɛ ahe lɛ.​—1 Samuel 17:38-40.

David kɔ edɛhiɛmɔ tso ni ekɛkpalaa toi lɛ, ekɛ ekotoku lɛ tswa ekɔŋ, ni ekɔ akromia hu. Ekolɛ akromia baanyɛ afee tamɔ nɔ ko folo ko kɛkɛ, shi yɛ anɔkwale mli lɛ eji tawuu nii ko ni mɛi sheɔ lɛ gbeyei waa. Eji kooloo hewolo kpãi kakadaji enyɔ ní akɛfi kotoku bibioo ko, ni tookwɛlɔi kɛbuɔ amɛhe. Ekɛ tɛ woɔ kotoku bibioo lɛ mli, efɔ̃ɔ lɛ waa kɛbɔleɔ eyitso, ni eŋmɛɔ kpãi lɛ ekome he, ni tɛ lɛ yatswaa he ni etaoɔ akɛ eyatswa lɛ pɛpɛɛpɛ. Akɛni anyɛɔ akɛ akromia fiteɔ nii waa hewɔ lɛ, bei komɛi lɛ asraafoi toɔ kui ni akromia pɛ amɛfɔ̃ɔ.

Akɛni David hiɛ edɛhiɛmɔ tso lɛ, ekotoku lɛ, kɛ ekromia lɛ hewɔ lɛ, eyi mli koni ekɛ ehenyɛlɔ lɛ ayakpe. Kwɛ bɔ ni David baasɔle waa be ni ekoto shi ehalaa tɛi bibii enumɔ ni he yɔɔ trotro yɛ nujɔɔ ni mli egbi lɛ mli lɛ. No sɛɛ lɛ, ewo foi koni ekɛ Goliat ayawu​—enyiɛɛɛ!

Be ni Goliat na mɔ ni baa ekɛlɛ abawu lɛ, mɛni esusu? Wɔkaneɔ akɛ: “Ebuuu lɛ; ejaakɛ gbekɛ ji lɛ, ni etsuɔ kɛ ehiɛ fɛo.” Goliat bo akɛ: “Ani gbee ji mi ni obaa miŋɔɔ kɛ tso lo?” Eyɛ faŋŋ akɛ ena David dɛhiɛmɔ tso lɛ, shi enaaa akromia lɛ. Etsɛ Filistibii anyɔŋmɔi lɛ kɛlomɔ David, ni ekã kitã akɛ ekɛ ehenyɛlɔ ni he yɔɔ mlila nɛɛ gbonyo baalɛ ŋwɛi loofɔji kɛ ŋaŋ kooloi.​—1 Samuel 17:41-44.

Kɛbashi ŋmɛnɛ lɛ, hetoo ni David hã Goliat lɛ ji wiemɔ ko ni woɔ mɔ hemɔkɛyeli mli hewalɛ waa. Bo lɛ susumɔ he okwɛ, ní oblanyo fioo lɛ miikɛɛ Goliat akɛ: “Bo lɛ ooba miŋɔɔ kɛ klante kɛ akpɔlɔ kɛ tsɛŋ; shi mi lɛ miiba oŋɔɔ yɛ Yehowa Zebaot ni ji Israel tai ni obɔ amɛ ahora lɛ a-Nyɔŋmɔ lɛ gbɛi amli!” David le akɛ, hewalɛ ni adesa ko yɔɔ loo tawuu nii ko he ehiaaa tsɔ. Goliat tsɔɔ akɛ ebuuu Yehowa Nyɔŋmɔ, ni Yehowa baatsɔɔ lɛ nɔ ko naa. Taakɛ David wie lɛ, “ta lɛ, Yehowa nɔ ni.”​—1 Samuel 17:45-47.

David na bɔ ni Goliat je oblaŋ lɛ, kɛ etawuu nibii lɛ. Ni kɛlɛ, David hãaa nomɛi awo ehe gbeyei. Efeee enii tamɔ bɔ ni Saul kɛ esraafoi lɛ fee lɛ. David kɛ ehe etooo Goliat he. Moŋ lɛ, ekɛ Goliat to Yehowa he. Goliat kwɔlɛ aaafee mitai 2.9, ni ekwɔ fe mɛi lɛ fɛɛ, shi kɛ́ akɛ lɛ to jeŋ muu fɛɛ Maŋtsɛ lɛ he lɛ, nɛgbɛ ebaashɛ? Yɛ anɔkwale mli lɛ, taakɛ adesai fɛɛ ji lɛ, edalɛ shɛɛɛ tsatsu​—ni Yehowa efee klalo akɛ ebaakpata ehiɛ!

David wo foi kɛbɛŋkɛ he ni ehenyɛlɔ lɛ damɔ lɛ, ni be ni eyaa lɛ ekɛ enine wo ebaagi lɛ mli ejie tɛi lɛ ekome. Ekɛ tɛ lɛ wo akromia lɛ mli, ni efɔ̃ kɛbɔle eyitso aahu kɛyashi ebɔi gbɛɛmɔ. Goliat bɔi David ninamɔ, ni ekolɛ enyiɛ etsɛŋhiɛlɔ lɛ sɛɛ tuuntu. Ekã shi faŋŋ akɛ Goliat kwɔlɔ gbee lɛ shi, ejaakɛ etsɛŋhiɛlɔ lɛ nyɛŋ awo tsɛŋ lɛ nɔ kɛya ŋwɛi bɔ ni baabu oblaŋ lɛ yitso he. Ni jɛmɛ tuuntu ji he ni David kɛ ehiɛ ka.​—1 Samuel 17:41.

David na akɛ oblaŋ po jeee mɔ ko, kɛ́ akɛlɛ to Yehowa Nyɔŋmɔ he

David ŋmɛɛ tɛ lɛ he. Susumɔ bɔ ni jɛmɛ baajɔ tiŋkoŋŋ, be ni tɛ lɛ yaa he ni David taoɔ akɛ eya lɛ. Ŋwanejee ko bɛ he akɛ Yehowa kwɛ koni David akafɔ̃ akromia lɛ nɔ ni ji shii enyɔ nɔ. Tɛ lɛ tswa he ni David taoɔ akɛ etswa lɛ, ni ebote Goliat hiɛtso mli. Oblaŋ lɛ gbee shi, ni ehiɛ yabu shi, bum! Eeenyɛ efee akɛ, tsɛŋhiɛlɔ lɛ tsui fã, ni ewo foi. David yanina Goliat, ekɔ Goliat klante lɛ, kɛkɛ ni ekɛfo oblaŋ lɛ yitso.​—1 Samuel 17:48-51.

Agbɛnɛ Saul kɛ esraafoi lɛ ná ekãa. Amɛbɔ oshe, ni amɛtiu Filistibii lɛ. Bɔ ni David kɛɛ Goliat lɛ, nakai pɛpɛɛpɛ ta lɛ naa yakpa: ‘Yehowa baaŋɔ nyɛ fɛɛ ewo wɔdɛŋ.’​—1 Samuel 17:47, 52, 53.

Ŋmɛnɛ lɛ, Nyɔŋmɔ tsuji wuuu heloonaa ta. Be ni akɛwuɔ nakai ta eho. (Mateo 26:52) Shi fɛɛ sɛɛ lɛ, esa akɛ wɔná hemɔkɛyeli ni David ná lɛ eko. Taakɛ efee lɛ, esa akɛ wɔna Yehowa akɛ mɔ ko ni yɔɔ diɛŋtsɛ​—akɛ Nyɔŋmɔ pɛ ni esa akɛ wɔsɔmɔ lɛ, ni wɔshe lɛ gbeyei. Bei komɛi lɛ, ekolɛ wɔbaanu he akɛ wɔnaagbai lɛ tsii fe wɔ, shi wɔnaagbai lɛ jeee nɔ ko kwraa kɛ akɛto Yehowa hewalɛ kpele lɛ he. Kɛ́ wɔhala Yehowa akɛ wɔ-Nyɔŋmɔ, ni wɔná hemɔkɛyeli yɛ emli taakɛ David fee lɛ, no lɛ esaaa akɛ naagba ko woɔ wɔhe gbeyei. Nɔ ko nɔ ko bɛ ní Yehowa hewalɛ lɛ nyɛŋ aye nɔ kunim!