• E dreve na nodra saga e levu era vakaitutu me vakacacani na iVolatabu. Kena ivakaraitaki, ena veivanua era kaya nira lotu vaKarisito, donuya na 500 ina 1500 G.V., e tukuna na ivola An Introduction to the Medieval Bible “ni kena taukeni kei na wiliki ni iVolatabu ena [vosa era kila e levu] e okati vakalevu me ivalavala ni vukitani kei na vakaduduile.” E ririkotaki sara nodra bula na vakadewataka na iVolatabu ena vosanisucu se o ira era uqeta na kena vulici. So mada ga era vakamatei.

• E levu era cata na iVolatabu, ia e se ivola veisoliyaki vakalevu duadua tiko ga nikua. E rauta ni lima na bilioni na kena ilavelave e tabaki vakatikina se taucoko ena sivia na 2,800 na vosa. E duidui sara ni vakatauvatani kei na nodra ivola ni ivakavuvuli na vuku, na veika vakasaenisi, kei na so tale na ulutaga va qori, ni rairai sega ni levu na kedra itabataba, sega tale ga ni dede sa madra.

• Na iVolatabu e maroroya, e vakavinakataka tale ga na ivakatagedegede ni so na vosa era vakadewataki kina. E yaga vakalevu ena vosa vakaJamani na ivakadewa i Martin Luther ena vosa vakaJamani. Na imatai ni itabataba ni King James Version e tukuni “ni itabataba duadua ga e sa bau veiuqeti” ena vosa vakavalagi.

• Na iVolatabu e “uqeta vakalevu na nodra itovo na bula tu ena vanua era vakatorocaketaki, na vakabauta vakalotu kei na kena ivakarau, vaka tale ga kina na iwalewale ni droini, na veika e volai ena ivola, na lawa, veika vakapolitiki, kei na levu tale.”—Na ivola The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible.

Qori eso ga na ivakadinadina se itukutuku e duidui kina na iVolatabu. Ia cava e ivola kilai levu kina? Cava era bolemate kina eso ena vuku ni ivola qo? Qo eso na vuna: E vakamacalataki ena iVolatabu na ivakavuvuli vakayalo kei na ka e vauca na itovo savasava e vakaraitaka na vakasakiti ni vuku. E vukei keda na iVolatabu meda kila vinaka na vuna eda sotava kina na rarawa kei na veileti. Ia e yalataka ni na oti na leqa qori, e vakatakila mada ga na sala ena vakayacori kina.

E bibi na vuli. Ia e tabaki ena nodra niusiveva mai Kenada na Ottawa Citizen “ni nomu vuli . . . mo vakaivola kina . . . e sega ni ivakadei ni o na rawa ni vakatulewataka na bula savasava.” E kaya na isoqosoqo e dau kauai ena nodra rai na lewenivanua na Edelman, “ni levu era sa sega ni nuitaki ira na veiliutaki” ena vuku ni lawaki, veidabui, kei na nodra butako e levu. Era okati tiko kina na vuli vinaka, me vakataki ira na iliuliu vakabisinisi kei ira na vakaitutu ena matanitu.

E vakabibitaki ena iVolatabu na veivakavulici ena itovo savasava kei na veika vakayalo. Eda kila kina na “ibalebale ni yalododonu kei na lewadodonu kei na cakadodonu, io, na ivalavala vinaka kece.” (Vosa Vakaibalebale 2:9) Kena ivakaraitaki e dua na tagane yabaki 23 eda na vakayacani koya o Stephen, a bala i valeniveivesu mai Poladi. Nona vesu tu qori a vulica kina na iVolatabu, mani raica vakabibi na kena ivakasala yaga. E vola: “Au sa qai kila qo na ibalebale ni ‘noda rokovi tamada kei tinada.’ Au sa vulica tale ga meu lewa matau na ivakarau ni lomaqu, vakabibi noqu dau cudrucudru.”—Efeso 4:31; 6:2.

Na ivakavuvuli e raica vakabibi o Stephen na Vosa Vakaibalebale 19:11: “Na nona yalomatua na tamata e berabera kina ni cudru, e kena idivi ni dau raibaleta na cala.” Ni qai sotava e dua na ituvaki dredre o Stephen e sa dau saga me vakadikeva vakamalua, me muria tale ga na ivakavuvuli vakaivolatabu e veiganiti. E kaya, “Au raica ni idusidusi vinaka duadua na iVolatabu.”

O Maria e iVakadinadina i Jiova. A vosavakacacataki koya e matanalevu e dua na yalewa dauveivakaduiduitaki, mani yaco kina na maue. Ia a sega ni via sauma lesu o Maria, mani gole tani ga vakamalua. A ca na lomai koya na yalewa ya ena ka a cakava, mani vaqarai Maria. Ni qai kunei Maria ni oti e dua na vula, e mokoti koya sara, mani kerea nona  veivosoti. E matata tale ga vua ni nona vakabauta o Maria e vakavuna me yalomalua qai lewai koya matau. Cava e qai yaco? A vulica na iVolatabu kei ira na iVakadinadina i Jiova na yalewa a dauveivakaduiduitaki qori kei na lima tale na lewe ni nona vuvale.

E kaya o Jisu ni na qai kilai ga o koya e vuku ena ka e cakava. (Luke 7:35) E levu na ivakadinadina e dusia ni yaga na ivakavuvuli vakaivolatabu! E veisautaki keda meda vinaka. E ‘vakavukui koya e yalowai,’ e ‘vakamarautaka na loma ni tamata,’ e ‘serau kina na matana’ e dua ni matata vua na ka e vauca na itovo kei na veika vakayalo.—Same 19:7, 8.

Era dau saga na vakadidike mera kila na vuna e tete kina e dua na mate. Eda na cakava tale ga qori meda kila na vuna e dau yaco kina na rarawa kei na veileti. E yaga kina na iVolatabu ni volatukutukutaka sara ga na keda itukutuku makawa, na gauna a tekivu kina na leqa.

E tukuni ena ivola na Vakatekivu ni tekivu na leqa ni kawatamata ena nodrau talaidredre vua na Kalou na imatai ni veiwatini. Erau vakatulewataka ga vakataki rau na ka e vinaka kei na ka e ca, ia qori e nona itavi duadua ga na Dauveibuli. (Vakatekivu 3:1-7) Tekivu mai na gauna qori, e levu era sa via bucina na ivakarau ni rai va qori. Cava e yaco kina? E sega ni laurai ena keda itukutuku makawa na kawatamata na galala kei na marau, kune ga kina na veileti, na veivakalolomataki, duidui ni rai me baleta na itovo kei na noda bula vakayalo. (Dauvunau 8:9) E donu kina na ka e kaya na iVolatabu: “E sega ni vu vua na tamata . . . me lewa na nona ilakolako.” (Jeremaia 10:23) Ia na itukutuku vinaka oya ni sa vakarau oti na talaidredre ni kawatamata.

E vakadeitaka na iVolatabu ni Kalou ena sega ni vakalaiva tiko ga na ka ca kei na ka e vakavuna na rarawa. Ena cakava qori ni lomani ira era doka na nona lewa kei na nona ivakatagedegede. O ira na daucaka ca “ena sauti ira ga na ca ni nodra ivalavala.” (Vosa Vakaibalebale 1:30, 31) Ia “era na taukena na vuravura na yalomalumalumu, era na kunea na marau vakasakiti ena levu ni vakacegu.”—Same 37:11.

Na Kalou ena vakayagataka na nona “Matanitu” me vakayacora kina nona inaki, oya me dua na vuravura e kune kina na vakacegu. (Luke 4:43) Na Matanitu qori ena liutaka na vuravura, ena vakaraitaka kina na Kalou ni dodonu me liutaki keda na kawatamata. Ena masu a vakavulica o Jisu e cavuta kina na Matanitu ni Kalou kei na vuravura: “Me yaco mai na nomuni Matanitu. Me caka na lomamuni e vuravura.”—Maciu 6:10.

O ira na vakarurugi ena Matanitu ni Kalou era na talairawarawa ina nona inaki, era na kila ni iLiuliu dina ga na Dauveibuli, sega ni dua na tamata. Ena oti na veidabui, kocokoco, ivalu, veivakaduiduitaki vakamatatamata kei na wasei ni ilavo. Ena dua ga na vuravura, dua ga na kena matanitu, dua ga na ivakatagedegede ni itovo kei na veika vakayalo.—Vakatakila 11:15.

Mo bula ena vuravura vou qori e vinakati  kina na vuli. E kaya na 1 Timoci 2:3, 4 ni “inaki [ni Kalou] me bula na tamata kece ga, mera mai kila vinaka na ka dina.” E okati ena ka dina qori na ivakavuvuli vakaivolatabu me baleta na ka eda na vakatoka me yavu ni vakavulewa ni Matanitu ni Kalou—na lawa kei na ivakavuvuli ena vakayagataka na Matanitu ni Kalou me veiliutaki kina, eso na kena ivakaraitaki era kune ena nona Vunau e Ulunivanua o Jisu Karisito. (Maciu, wase 5-7) Ni o wilika na tolu na wase qori, saga mo raitayaloyalotaka se na vakacava tu na ivakarau ni bula ni muri na vuku i Jisu.

Vakacava e dodonu meda kurabuitaka ni iVolatabu e ivola veisoliyaki vakalevu duadua e vuravura? Sega! E laurai ena kena ivakavuvuli ni uqeti vakalou. E laurai tale ga ena kena veisoliyaki ni vinakata na Kalou mera kilai koya kece na duivosavosa kei na veivanua, me qai yaga vei ira na veivakalougatataki ena kauta mai na Matanitu ni Kalou.—Cakacaka 10:34, 35.