Ka tɛmɛ sanga ni wagati bɛɛ kan, a ka nɔgɔ bi ka kunnafoniw sɔrɔ ka ɲɛsin koo caaman ma. An yɛrɛ be se ka kunnafoniw sɔrɔ minw be se ka kɛ sababu ye an latanganin be to farikolo ni kɛnɛyako ta fan fɛ. Nka n’an be kunnafoniw ɲinina, an ka ɲi k’an yɛrɛ kɔrɔsi kunnafoniw ma, minw tɛ tiɲɛn ye, i n’a fɔ:

•   Kunnafoni minw be mɔgɔ lafili

•   Rapɔɔri minw tɛ tiɲɛn ye

•    Kunnafoni minw basiginin tɛ dalilu si kan

 Misali la, COVID-19 bana tuma na, ONI (ONU) ka sekeretɛri y’a yira ko kunnafoni minw tɛ tiɲɛn ye, olu be jɛnsɛnna i n’a fɔ fɔɲɔbana. A ye mɔgɔw lasɔmi o koo la ko: “Ladili dibaga kuntanw cayara kɛnɛyako la, furakɛlaw be cayara ani ngalonw be jɛnsɛnna ka taga. Kunnafoni caaman be jɛnsɛnna ɛntɛrɛnɛti kan k’a sɔrɔ u basiginin tɛ dalilu foyi kan. Kɔniyakow be jɛnsɛnna, ani mɔgɔw ka teli ka jɛnkulu dɔw jalaki gwansan.”

 Tiɲɛn lo ko kunnafoni minw tɛ tiɲɛn ye, olu koo ma daminɛ bi. Nka Bibulu tun kɔnna k’a fɔ an ka wagati koo la ko: “Mɔgɔ minw ka jugu ani namaramɔgɔw, olu bena juguya ka taga ɲa.” (2 Timote 3:1, 13). Ɛntɛrɛnɛti sababu la, an be se ka kunnafoni dɔw sɔrɔ minw tɛ tiɲɛn ye ani k’u jɛnsɛn joona joona cogo nɔgɔman na, hali k’a sɔrɔ a tun t’an kɔnɔ ka ngalon kumaw jɛnsɛn. O kama, an be kunnafoni minw sɔrɔ e-mail ni rezososiyow kan ani cogoya wɛrɛ la ɛntɛrɛnɛti kan, a be se ka kɛ k’u fanba tɛ tiɲɛn ye, wala u be tiɲɛn ɲagami ni ngalon ye.

 Kunnafoni minw tɛ tiɲɛn ye ani kunnafoni minw basiginin tɛ dalilu si kan, an be se k’an yɛrɛ tanga u ma cogo di? An ka Bibulu ka sariyakolo damanin lajɛ minw be se k’an dɛmɛ.

•   I be fɛɛn minw mɛn wala i be fɛɛn minw ye, kana la u bɛɛ la

   Bibulu b’a fɔ ko: “Kolɔnbali be la fɔta bɛɛ la. Nga yɛrɛkɔlɔsibaga be jatiminɛ kɛ.”—Talenw 14:15.

   N’an ma an yɛrɛ kɔrɔsi, mɔgɔ dɔw be se ka an lafili cogo nɔgɔman na. Misali la, mɔgɔw ka teli kunnafoni dɔw fara foto dɔw kan ani k’u jɛnsɛn ɛntɛrɛnɛti kan. U ka teli fana ka videwo surun dɔw jɛnsɛn ɛntɛrɛnɛti kan, sanko rezososiyow yɛrɛ kan. Mɔgɔw ka teli k’o jaaw ni videwow kɛ walisa ka yɛlɛ bila mɔgɔ la. Nka u be se k’o jaaw wala videwow kɔnɔnako yɛlɛma nɔgɔman na ani ka kɔrɔ wɛrɛ di u ma. Dɔw yɛrɛ be se ka videwo dɔw labɛn ani ka mɔgɔ dɔ yira a be koo dɔ kɛra wala a be fɛɛn dɔ fɔra k’a sɔrɔ o tigi m’o koo fɔ wala k’o koo kɛ ka ye.

   “Mɔgɔ minw be kunnafoniw sɛgɛsɛgɛ k’a filɛ ni tiɲɛn lo, u fanba y’a fɔ ko fɛɛn minw be rezosiyow kan, i n’a fɔ yɛlɛko koow, u dɔw kɔnɔnakow yɛlɛmana.”—Axios Media.

   I yɛrɛ ɲininga ko: “Yala o kunnafoni ye tiɲɛnko lo ye wala yɛlɛko koo dama lo?”

•   A ɲini ka kunnafoni jujɔn n’a kɔnɔnakow lɔn

   Bibulu b’a fɔ ko: “Aw ka koo bɛɛ sɛgɛsɛgɛ.”—1 Tesalonikaw 5:21.

   Sanni ka la koo dɔ la wala k’a ci mɔgɔ dɔ ma, a ɲini k’a lɔn fɔlɔ n’o ye tiɲɛn ye. O kɛ hali ni mɔgɔ caaman wala zurunali caaman be kumana o koo la. I be se ka mun lo kɛ walisa k’a lɔn ni o ye tiɲɛn ye?

   O kunnafoni bɔra mɔgɔ min fɛ wala yɔrɔ min na, miiri k’a filɛ n’i be se ka la o la. Zurunaliw ni jɛnkulu dɔw be se ka ngalon ɲagami ni tiɲɛn ye walisa k’u ka jagokow yiriwa wala ka politiki jɛnkulu dɔ nafa. I be kunnafoni min lajɛ, o kunnafoni kelen nin lajɛ yɔrɔ wɛrɛ la wala mɔgɔ wɛrɛ fɛ, walisa k’u suma ni ɲɔgɔn ye. Tuma dɔw la, i teri dɔw be se ka kunnafoni dɔw ci i ma u kun fɛ ten e-mail fɛ wala rezososiyow kan. O kama, kana la kunnafoni dɔ la n’i m’a bɔyɔrɔ sɛgɛsɛgɛ fɔlɔ.

   Sɛgɛsɛgɛri kɛ k’a filɛ n’a kɔnɔnakumaw ye tiɲɛn ye ani n’a be sanga la. O kɛra loon min na ani dalilu barikaman minw ɲɛsinna o koo ma, u lajɛ. N’u ye kunnafoni dɔ ɲɛfɔ cogo dɔ la min faamu ka nɔgɔ kojugu, wala n’a sɛbɛra cogo dɔ la walisa ka mɔgɔw lasun u ka dɔ kɛ dɔ ye, i yɛrɛ kɔrɔsi kosɔbɛ o kunnafoniw ɲɔgɔn ma.

   “A kɔrɔtanin lo ka kunnafoniw sɛgɛsɛgɛ ka sɔrɔ ka la u la, i ko a kɔrɔtanin k’an tɛgɛw ko cogo min na.”—Sridhar Dharmapuri, ONI ka dumunifɛn ni balofɛnw sɛgɛsɛgɛri koo ɲɛmɔgɔ.

   I yɛrɛ ɲininga ko: “Yala o kunnafoni be mɔgɔ dɔ ka miiriya lakalila k’a kɛ i n’a fɔ koo lo min kɛra yɛrɛ yɛrɛ la wa? Ni koo lo min kɛra, kɔni a t’o faan kelen dɔrɔn lo lakalila?”

•   Kana la fɛɛn dɔ la sabu i diyananko lo, nka la o la sabu a basiginin be daliluw lo kan

   Bibulu b’a fɔ ko: “Mɔgɔ min b’a jigi la a yɛrɛ ka miiriya kan, o tigi ye naloman le ye.”—Talenw 28:26.

   Ni kunnafoni dɔ bɛnnin be n’an ka miiriya ye, an ka teli ka la o la. A ka di an ye ka min lajɛ ɛntɛrɛnɛti kan ani an ye min lajɛ fɔlɔ la, ɛntɛrɛnɛti labɛnna cogo dɔ la walisa ka kunnafoni dɔw woloma ani k’u ci an ma ka kɛɲɛ n’o ye. K’a sɔrɔ n’a ka di an ye ka koo dɔ lamɛn, o kɔrɔ tɛ ko an mako b’a la k’o lo lamɛn tigitigi.

   “See be mɔgɔ ye ka jatiminɛ kɛ ani ka koow kɛ cogo tilennin na. Nka an diyanankow, an ka jigiya, an ka siranya n’an dusukunnakow be se k’an lasun ka sɔn a ma ko koo dɔ ye tiɲɛn ye, sanko n’an yɛrɛ b’a fɛ ka la o lo la.”—Peter Ditto, dɔgɔtɔrɔ dɔ min be adamadenw ka miiriyaw n’u ka dusukunnakow sɛgɛsɛgɛ.

   I yɛrɛ ɲininga ko: “Yala n’ lanin b’o kunnafoni la sabu ne yɛrɛ b’a fɛ ka la o la wa?”

•   Kana kunnafoni dɔ jɛnsɛn n’a tɛ tiɲɛn ye

   Bibulu b’a fɔ ko: “Aw kana kuma lakali [jɛnsɛn] min te tiɲɛ ye.”—Ɛkizɔdi 23:1.

   A to i hakili la ko n’i ye kunnafoni dɔ ci mɔgɔ dɔ ma, o be se k’a ka miiriya yɛlɛma ani k’a lasun ka koo dɔ kɛ. Ni kunnafoni dɔ tɛ tiɲɛn ye, ani i y’a ci mɔgɔ dɔ ma, hali n’a tun t’i kɔnɔ ka ngalon kumaw jɛnsɛn, a nɔfɛkow be se ka juguya.

   “I be se ka fɛɛn fɔlɔ min kɛ, o ye ka lɔ ani k’i yɛrɛ ɲininga ko: ʻN’ b’a fɛ ka kunnafoni min ci, yala n’ lanin b’a la sɔbɛ la k’o ye tiɲɛn ye wa?’ Ni mɔgɔ bɛɛ tun b’o lo kɛ, an tun tɛna kunnafoni caaman sɔrɔ ɛntɛrɛnɛti kan minw tɛ tiɲɛn ye.”—Peter Adams, News Literacy Project, o porogramu ɲɛminɛbaga dɔ.

   I yɛrɛ ɲininga ko: “N’ b’a fɛ ka kunnafoni min ci, yala n’ lanin b’a la k’o ye tiɲɛn ye wa?”