ANG maong bahandi nadiskobrehan sa hinapos sa Disyembre 1922, dihang ang batid sa pinulongang Georgian nga si Ivané Javakhishvili nanukiduki kon sa unsang paagi naugmad ang Georgian nga alpabeto. Nabasahan niya ang usa ka kopya sa Jerusalem Talmud. Dihang iya kining gisusi, nakita niya ilalom sa Hebreohanong sinulat ang pipila ka Georgian nga letra nga wala kaayo mapapas. *

Ang sinulat nga “natago” ilalom sa Talmud maoy kopya sa usa ka bahin sa basahon sa Bibliya nga Jeremias, nga gisulat sa ikalimang siglo C.E. Sa wala pa kini makaplagi, ang nailhang kinakaraanang manuskrito sa Bibliya sa Georgian maoy gikan sa ikasiyam nga siglo C.E. Wala madugay, nakaplagan ang mga bahin sa ubang basahon sa Bibliya nga gisulat sa ikalimang siglo C.E. o mas sayo pa gani. Tiaw mo na, may nadiskobrehang mga bahin sa Bibliya nga gisulat pipila ka siglo lang gikan sa panahon ni Jesus ug sa iyang mga apostoles!

Kinsay naghubad niini? Gihimo ba kini sa usa lang ka tawo o sa usa ka grupo sa masibotong maghuhubad? Sa pagkakaron, wala pay nadiskobrehang rekord sa kasaysayan nga makatubag niana. Bisan unsa pa man, dayag nga ang Bibliya, o labing menos mga bahin niana, gihubad ngadto sa Georgian sukad pa sa ikaupat nga siglo ug ang Pulong sa Diyos nabatonan o nabasa na sa mga taga-Georgia sa ilang lumad nga pinulongan.

Ang asoy nga nagpakitang ang mga taga-Georgia sinati na sa Kasulatan makita diha sa librong The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, nga lagmit gisulat sa ulahing bahin sa ikalimang siglo. Sa pag-asoy sa usa ka makapasubong sugilanon bahin sa maong rayna, ang awtor nagkutlo ug naghisgot ug mga teksto gikan sa Salmo, mga Ebanghelyo, ug sa ubang bahin sa Bibliya. Siya nag-asoy usab nga aron pahimut-an ang Persianong mga agalon, ang bana ni Shushanik nga si Varsken, usa ka gobernador sa Georgian nga Gingharian sa Kartli, mibiya sa “Kristiyanidad,” mibalhin sa Persianhong relihiyon nga Zoroastrianismo, ug nagpugos sa iyang asawa sa pagbalhin usab. Sumala sa maong libro, ang rayna midumili sa pagsalikway sa  iyang tinuohan ug nahupay sa Kasulatan sa hapit na siyang patyon.

Sukad sa ikalimang siglo, ang paghubad ug pagkopya sa Georgian nga Bibliya dayag nga wala gayod mahunong. Ang daghang manuskrito sa Bibliya diha sa Georgian nga pinulongan nagpamatuod sa paghago sa masibotong mga tigkopya ug maghuhubad. Susihon nato ang duha ka bahin niining makapainteres nga sugilanon—ang paghubad ug pag-imprenta sa Bibliya.

“Ako, si Giorgi, usa ka ubos nga monghe, naghubad niining basahon sa Salmo gikan sa bag-ong Grego ngadto sa Georgian uban sa dakong kakugi ug paghago.” Mao kanay gisulti ni Giorgi Mtatsmindeli, usa ka Georgian nga monghe sa ika-11ng siglo. Nganong kinahanglan pa mang hubaron ang Bibliya nga naglungtad na man ang Georgian nga hubad sulod sa pipila ka siglo?

Sa ika-11ng siglo, diyutay na lang ang nahibilin sa unang sinulat-sa-kamot nga mga manuskrito sa Georgian nga Bibliya. Ang ubang basahon nangawala na gyod. Dugang pa, ang gigamit nga pinulongan nausab na, busa lisod nang sabton ang unang mga kopya. Bisag daghang maghuhubad ang naningkamot sa pagpasig-uli sa Georgian nga Bibliya, labing hinungdanon ang nahimo ni Giorgi. Iyang gitandi ang naglungtad nga bersiyon sa Georgian ngadto sa Gregong mga manuskrito ug gihubad ang nawala nga mga bahin, bisan ang tibuok nga mga basahon. Sa maadlaw, iyang atimanon ang iyang responsabilidad ingong pangulo sa monasteryo. Inigkagabii, iyang hubaron ang Bibliya.

Gawas sa paghubad, ang kontemporaryo ni Giorgi nga si Ephrem Mtsire nagmugnag giya para sa mga maghuhubad. Naundan kinig hinungdanong mga lagda sa paghubad, sama sa paghubad gikan sa orihinal nga pinulongan kon posible ug pagsunod pag-ayo sa tekstong gihubad nga dili mawala ang pagkanatural. Gipasiugda sab niya ang paggamit ug footnote ug panapling mga reperensiya diha sa Georgian nga mga hubad. Si Ephrem naghimog kompletong bag-ong hubad sa daghang basahon sa Bibliya. Ang hubad ni Giorgi ug Ephrem nahimong basehanan sa uban pang hubad.

Sa misunod nga siglo, milambo ang pagpanggama ug libro sa Georgia. Natukod ang mga eskuylahan sa mga lungsod sa Gelati ug Ikalto. Kadaghanan sa mga eskolar nagtuo nga ang gitawag ug Gelati Bible, nga sa pagkakaron gitipigan sa Georgian National Centre of Manuscripts, maoy kompletong bag-ong hubad sa Bibliya nga gihimo sa usa ka Gelati o Ikalto nga eskolar.

Unsay epekto niini nga hubad sa mga taga-Georgia? Sa ika-12ng siglo, gisulat sa usa ka Georgian nga magbabalak nga si Shota Rustaveli ang Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin), usa ka basahon nga dako kaayog impluwensiya latas sa kasiglohan, maong gitawag kinig ikaduhang Bibliya sa mga taga-Georgia. Namatikdan sa Georgian nga eskolar  sa modernong panahon nga si K. Kekelidze nga mikutlo man sa Bibliya o wala ang magbabalak, “mabanaag sa iyang pipila ka opinyon ang lainlaing teksto sa Bibliya.” Ang balak, bisag gipasobrahan, subsob nga naghisgot sa tinuod nga panaghigalaay, pagkamanggihatagon, pagtahod sa mga babaye, ug dili-mahakogong gugma alang sa mga estranyo. Kini ug ang ubang prinsipyo nga gitudlo sa Bibliya nakaimpluwensiya sa panghunahuna sa mga taga-Georgia sulod sa daghang henerasyon ug giisip gihapon ingong ilang moral nga sukdanan.

Human sa ika-17ng siglo, ang harianong pamilya sa Georgia nagtinguha nga maimprenta ang Bibliya. Tungod niini, si Haring Vakhtang VI nagtukod ug imprentahan sa Tbilisi, ang kaulohang siyudad. Apan, ang Bibliya dili pa andam maimprenta. Sa diwa, natago na usab ang Georgian nga Bibliya. Ang dili-kompletong mga manuskrito lang sa pipila ka bahin sa Bibliya ang mabatonan, ug ang pinulongang gigamit kinaraan na. Ang rebisyon ug pagpasig-uli sa mga teksto sa Bibliya gipiyal kang Sulkhan-Saba Orbeliani, usa ka eksperto sa pinulongan.

Makugihong gisugdan ni Orbeliani ang iyang buluhaton. Kay daghag nahibaloang pinulongan, lakip na ang Grego ug Latin, nakahimo siya sa pagsusi sa ubang reperensiya gawas pa sa Georgian nga mga manuskrito. Apan, ang iyang pagkabukas-ug-hunahuna wala maangayi sa Georgian Orthodox Church. Ang klero nag-akusar kaniyag pagbudhi sa simbahan ug nagkombinsir sa hari nga pahunongon siyag hubad sa Bibliya. Ang pipila ka Georgian nga reperensiya nag-ingon nga sa usa ka konsilyo sa simbahan ang klero nagpugos kang Orbeliani sa pagsunog sa Bibliya nga iyang gihagoan sulod sa daghang katuigan!

Makapainteres, ang usa ka kopya sa Mtskheta (Mcxeta) Manuscript, nailhan usab ingong Saba’s Bible, nga naglungtad gihapon karon naundan ug sinulat-sa-kamot nga mga komento ni Orbeliani. Apan, nagduhaduha ang uban kon kini ba nga Bibliya ang gisupak sa klero. Ang apendise lang ang klarong giila nga kang Orbeliani.

Bisan pa sa mga hagit, ang pag-imprenta sa Bibliya gipaluyohan gihapon sa harianong pamilya. Tali sa 1705 ug 1711, naimprenta ang pipila ka bahin sa Bibliya. Tungod sa paningkamot sa Georgian nga mga prinsipe nga si Bakari ug Vakhushti, ang kompletong Bibliya naimprenta sa 1743. Wala na gayod kini matago.