A B D E Ẹ F G H I J K L M N O Ọ P R S T U V Y Z

A

• Adẹwerriegbe.

  Ọna ọre osa na hae ya fan ọmwa hin imu rre, ra na ya fan ọmwa hin oya nọ khian te re rre, ra na ya fan ọmwa hin usẹ rre, ra na ya fan ọmwa hin orukhọ rre; uhiẹn, a vbe yae fan ọmwa hin iwinna nọ te bi ye ọre egbe rre. Ẹ i wa re igho ọkpa ẹre a mobọ loo ya ha osa na. (Aiz 43:3) Odẹ ughughan ẹre a ya gha dẹ emwi ra ọmwa werriegbe. Vbe igiemwi, emọ ọdiọn hia ni ghi re ikpia nẹ keghi re ọghe Jehova, ọre ọghe emwa nagbọn nọ ra ọghe aranmwẹ; adeghẹ a hoo na fan iran, na ghẹ ghi loo iran ye ugamwẹ e Jehova ọkpa, emwi rrọọ na mwamwa yọ na gha hae, na mieke na yae dẹ iran werriegbe. (Nọm 3:45, 46; 18:15, 16) Adeghẹ ẹmila na ma gbogba ga na gbe ọmwa rua, emwi rrọọ na mwamwa yọ ne ọmwa nọ yan rẹn gha hae, na ya fan ọmwa nii fua, na ghẹ mieke na gbe ẹre rua. (Ẹks 21:29, 30) Vbọrhirhighayehẹ, adeghẹ ọmwa na rhan aro do ọmwa izigha, emwi ọkpa i rrọọ na khian ya dẹ ọre werriegbe, te ọ gha ya uhunmwu khiẹ ọre. (Nọm 35:31) Adẹwerriegbe nọ ghi hin usi sẹ ne Baibol guan kaẹn, ọre ọghe Kristi, nọ na ya arrọọ ọghẹe zọ ese, nọ ya fan emwa ni họn ẹmwẹ ne Osanobua hin obọ orukhọ kevbe uwu rre.​—Psm 49:7, 8; Mat 20:28; Ẹfis 1:7.

• Aga ibuohiẹn.

  Ọna keghi re emwi na bọe ye orere nọ mwẹ ikpawẹ na ya hin ẹnrẹn. Evba nii ẹre emwa ni rre ukpo ọdakha tota yi, iran ghi ke evba gha gu emwa ni gbẹbu guan; deghẹ ọ mwẹ emwi ne iran khian ya wewe ma ivbi ẹvbo, evba nii ẹre iran na vbe yae wewe. Ẹmwẹ na, nọ re “aga ibuohiẹn ọghe Osanobua” kevbe “aga ibuohiẹn ọghe Kristi,” mudia ye ihe emwamwa ne Jehova ru nọ khian ya bu ohiẹn emwa nagbọn.​—Rom 14:10, ftn.; 2 Kọr 5:10, ftn.; Jọn 19:13.

• Agbọn; Emwamwa; Ẹghẹ.

  Avbe ẹmwẹ na, ẹre a loo ro ya zedu ẹmwẹ e Grik nọ re ai·onʹ vbe a ghaa guan kaẹn vbene emwi ye hẹ, ra vbe a ghaa gie emwi eso nọ ya ẹghẹ ọkpa ra orre ọkpa lughaẹn ne ọvbehe. Ne Baibol na kha wẹẹ, “ẹghẹ ne ima ye na,” vbene emwi ye hẹ vbe agbọn na kevbe vbene emwa ni rre uwu agbọn ya loo ẹdagbọn iran hẹ, ẹre ọ guan kaẹn. (2 Tim 4:10, ftn.) Vbe ẹghẹ na ya mu ile ọghe Uhi gbọọ, Osanobua keghi ru emwamwa eso vbe ẹghẹ nii; emwa eso gha vbe sẹtin tie emwamwa na, ‘ẹghẹ ọghe Ivbi Izrẹl’ ra ‘ẹghẹ ọghe Ivbi e Ju.’ Vbe ẹghẹ ne Jesu Kristi na ya arrọọ ọghẹe dẹ ima werriegbe, Osanobua keghi loo e Jesu ya ru emwamwa ọvbehe; Ivbi Otu e Kristi na hannọ zẹ, ẹre emwamwa na mobọ dekaan. Ọna kegha re omuhẹn ọghe orre ọgbọn; ke ẹghẹ nii kpa, avbe emwi ne ile ọghe Uhi mudia ye ihe ẹre keghi suẹn gha rhiegbe ma. A gha loo ẹmwẹ na ighẹ ai·onʹ ginna emwi nọ gberra ọkpa, emwi na guan kaẹn ọre emwamwa ughughan, ra vbene emwi ghaa ye hẹ vbe ẹghẹ nọ gberra, ra vbene ọ khian gha ye hẹ vbe odaro.​—Mat 24:3; Mak 4:19; Rom 12:2; 1 Kọr 10:11.

• Akeya.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, Akeya kegha re ikinkin nọ rre odẹ ahọ ọghe Gris, ne Ivbi e Rom khaevbisẹ yan; igiogbẹ ọghe ẹvbo na kegha re Kọrint. Otọ Akeya ẹre ọ ya sẹ e Peloponnese, ya mu avbe otọ ni rre adesẹ e Gris.​—Iwinna 18:12.

• Akhiẹ.

  Ọna keghi re emwi ne ọmwa ru deghẹ ọmwa rẹn na wu ra deghẹ emwi ọvbehe nọ wegbe na sunu. Vbe ẹghẹ nẹdẹ, emwa ghaa khiẹ, iran keghi ru ẹre la ẹghẹ eso. Iran ghi gha so, iran ghi vbe yọ ukpọn ne emwa yọ vbe iran ghaa khiẹ, iran ghi zẹ emuẹn yan uhunmwu, iran ghi sọọ ukpọn ọghe iran, iran ghi vbe gha kinmwi ẹwẹ ọghe iran. Ọ mwẹ emwa eso na miẹn wẹẹ, eve na viẹ ẹre ọ wa re iwinna iran; emwa eso gha khian mu emwa iran ye otọ, iran ghi ya mu iran.​—Ẹst 4:3; Mat 11:17; Mak 5:38; Jọn 11:33; Arhie 21:4.

• Ako na na ru ayọn.

  Ọna keghi re uvun eva na wa mobọ fian ye okuta na tie ẹre limestone; ọkpa ghi yo sẹ ọkpa, a vbe fian uvun kherhe ye adesẹneva uvun eva na, ne ayọn khian gha lẹẹ la. Iran ghaa piẹn avbe egrep vbe uvun nọ ke odukhunmwu, amẹ egrep nii ghi gha lẹẹ la uvun nọ ke otọ. A vbe loo ako na na ru ayọn ya gie ibuohiẹn Osanobua.​—Arhie 19:15.

• Alabasta.

  Ọna ọre ovbi akhe na mu ori nọ winhin yi. Okuta na miẹn vbe ọkpẹn Alabastrọn vbe Igipt ẹre a ya ru ẹre. Te unu akhe vbenian ye huẹnrẹn, na mieke na sẹtin gha khui ẹre, ne ori ighobioye nọ winhin nọ rre uwu ẹre ghẹ gin kua. Alabasta ẹre a ghi vbe do gha tie okuta nii tobọre.​—Mak 14:3.

• Alagberra.

  Ọna ọre ugie ne Ivbi Izrẹl ghaa do vbe ukpukpo, vbe ikpẹdẹ nogie iwenẹ (14) vbe uki Ebib (na ghi do gha tie ẹre Naisan); te iran yae ye ẹre rre ighẹ ẹghẹ ne Osanobua ya miẹn Ivbi Izrẹl fan, nọ na viọ iran hin otọ Igipt rre. Iran ghaa do ugie na, iran ghi gbe oteghe ohuan (ra ẹwe), iran ghi tọẹn, iran ghi ya emwiokọ ni rriara kevbe ebrẹd na ma ya eyist ru rriọẹ.​—Ẹks 12:27; Jọn 6:4; 1 Kọr 5:7.

• Alama oghẹ.

  Ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na ọre por·neiʹa; vbe Ebe Nọhuanrẹn, a keghi loo ẹmwẹ na ginna uyinmwẹ eso ne Osanobua ma kue yi nọ dekaẹn emwi ọdọ vbe amwẹ na ru. Eso vbe avbe uyinmwẹ na ọre, ne okpia ra okhuo nọ ru orọnmwẹ nẹ na lovbiẹ ke ọmwa ọvbehe, na na gbe igbiragia, ne orhunmwu eva ni ma he ru orọnmwẹ na lovbiẹ ke egbe, ne ikpia ikpia ra ikhuo ikhuo na tie egbe vbe ovbe, kẹ kevbe ne emwa nagbọn na gu aranmwẹ ru emwi ọdọ vbe amwẹ. Ebe Arhie Maan vbe loo ẹmwẹ na ginna ugamwẹ ohoghe ne igbiragia, ne Baibol tie ẹre “Babilọn Nọkhua.” Odẹ nọ ya gbe igbiragia ọre nọ na gu emwa ni khaevbisẹ vbe agbọn na mu obọ, nọ mieke na gha mwẹ ẹtin kevbe ẹfe. (Arhie 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Iwinna 15:29; Gal 5:19)​—Ya ghee IGBIRAGIA.

• Alfa kevbe Omega.

  Ikpẹmwẹ nokaro ọghe abidi ọghe Ivbi e Grik ẹre a tie ẹre Alfa, nokiekie na gha re Omega; igba eha ẹre a loo ẹmwẹ eva na kugbe vbe ebe Arhie Maan, Osanobua ẹre a loo iran ginna. Vbe avbe ako na na loo ẹmwẹ eva na vbe ebe Arhie Maan, evba yae kha ọre “okaro kevbe okiekie,” “omuhẹn kevbe ufomwẹ.”​—Arhie 1:8; 21:6; 22:13.

• Ama.

  Ọna ọre emwi ne ọmwa gha sẹtin ya aro bẹghe, emwi na ru, emwi nọ sunu ra emwi na ma he miẹn egbọre ẹdẹ nọ mudia ye ihe emwi; emwi nọ mudia ye ihe ẹre sẹtin gha re emwi nọ sunu nian, ra nọ khian sunu vbe odaro.​—Mat 24:3; Arhie 1:1.

• Amagẹdọn.

  Ẹmwẹ e Hibru nọ re Har Meghid·dohnʹ, ẹre a ke zedu ẹmwẹ na ladian; evba yae kha ọre “Oke Ọghe Mẹgido.” A loo ẹmwẹ na ginna “okuo na khian khọn vbe ẹdẹ nọkhua ọghe Osanobua ne Oghodua,” nọ re okuo ne “avbe ọba ni rre uhunmwu otagbọn hia” na si egbe koko, ne iran mieke na gu e Jehova khọn. (Arhie 16:14, 16; 19:11-21)​—Ya ghee ORUEGHE NỌKHUA.

• Aramaik.

  Ọna keghi re ẹvbo nọ vbe yevbe Hibru, abidi ọkpa ẹre iran vbe loo. Ivbi Aram ẹre ọ ka wa suẹn gha zẹ ẹvbo na, sokpan, vbọ ghi zẹ kpẹẹ, ọ na do khian ẹvbo na ghi zẹ vbe otọ ẹvbo ughughan. Ẹvbo na, ẹre emwa ghi gha zẹ vbe iran ghaa do ẹki vbe avbe otọ ne Ivbi Asiria kevbe Ivbi e Babilọn khaevbisẹ yan, ẹre iran ghi vbe ya gha gu egbe guan. Aramaik ẹre a vbe rẹn ye ẹvbo na ghaa zẹ vbe otọ ne Ivbi e Pẹsia khaevbisẹ yan. (Ẹzr 4:7) Aramaik ẹre a ya gbẹn abọ eso vbe ebe Ẹzra, Jerimaia, kevbe Daniẹl. Ẹmwẹ Aramaik eso vbe rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn.​—Ẹzr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dan 2:4b–​7:28; Mak 14:36; Iwinna 9:36.

• A rhiegbe ye ugamwẹ Osanobua (ya ekhọe hia ga Osanobua).

  Ọna ọre ne ọmwa gha mu ohan Osanobua ne Jehova, nọ gha gae, kevbe nọ gha rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn ya egbe ba Osanobua vbe ọdakha nọ mwẹ yan agbọn vbe ẹrinmwi.​—1 Tim 4:8; 2 Tim 3:12.

• A ro iro fi uyinmwẹ werriẹ.

  A gha wẹẹ ọmwa ro iro fi uyinmwẹ werriẹ vbe Baibol, evba yae kha ọre ne ọmwa fi ekhọe ọre werriẹ, ọ ghi gbe I ma rẹn ye emwi nọ ka gha ru vbe ẹghẹ nọ gberra, uyinmwẹ dan nọ yinrin, ra emwi nọ te khẹke nọ ru, nọ ma ru. Ọmwa gha gele ro iro fi uyinmwẹ werriẹ, ọ ghi rhiegbe ma vbe odẹ nọ ghi ya ru emwi.​—Mat 3:8; Iwinna 3:19; 2 Pit 3:9.

• Arhiọkpaegbe.

  Ọni ọre, ne ọmwa nọ wu dọlegbe kpaegbe, ọ ghi do gha rrọọ. Evba mobọ yae kha ighẹ ẹmwẹ e Grik na nọ re a·naʹsta·sis, ọre “na tọn ọmwa ra emwi mu kpaegbe; na kpaegbe mudia.” Arhiọkpaegbe ihinrọn ẹre Baibol guan kaẹn, ọkpa vbọ ọre ọghe Jesu ne Osanobua ne Jehova huẹn kpaegbe. Agharhemiẹn wẹẹ Ẹlaija, Ẹlaisia, Jesu, Pita, kevbe Pọl vbe huẹn emwa ni wulo kpaegbe, ọ dewarorua wẹẹ ẹtin Osanobua ẹre iran ya ru emwi ọyunnuan na. Ọkpa vbe usun emwamwa ne kpataki ne Osanobua mwẹ, ọre ne emwa “ni ru emwi esi kevbe ni ma ru emwi esi” rhiọ kpaegbe vbe uhunmwu otagbọn na. (Iwinna 24:15) E Baibol vbe gi ima rẹn wẹẹ, emwa gha rhiọ kpaegbe gha rrie ẹrinmwi, ọna ẹre Baibol tie ẹre “arhiọkpaegbe nokaro”; emwa ne Baibol guan kaẹn na, keghi re emwa na ya orhiọn nọhuanrẹn hannọ zẹ, ni re etiẹn e Jesu.​—Fil 3:11; Arhie 20:5, 6; Jọn 5:28, 29; 11:25.

• Arhuẹ.

  Ọni ọre na na fian ikpakpa nọ ke odukhunmwu fua vbe ẹgẹn ọghe okpia. Ọna keghi re uhi ne Osanobua gbe ne Ebraham kevbe ivbi ẹre, ọ na we ne iran ghẹ mwẹ iran ma rhuẹ; sokpan, a ma ghi gbe uhi vberriọ ne Ivbi Otu e Kristi. A vbe loo ẹmwẹ na ighẹ “arhuẹ” ya gie emwi ọvbehe vbe ako ughughan vbe Baibol.​—Gẹn 17:10; 1 Kọr 7:19; Fil 3:3.

• Ariopagọs.

  Ọna ọre oke nọ yo nọ rre Atẹns, nọ rre odẹ orrie (north-west) ọghe Akropolis. A vbe gha tie iko ne emwa ghaa do vbe evba nii “Ariopagọs.” Avbe umẹwaẹn ọghe Stọik kevbe ọghe Ivbi Otu Ẹpikurọs keghi mu e Pọl gha die iko Ariopagọs, nọ do rhan otọ emwi nọ yayi.​—Iwinna 17:19.

• Arriọba Osanobua.

  Ọna ọre ẹmwẹ na mobọ loo ya gie arriọba nọ mudia ye ihe ọdakha ne Osanobua mwẹ yan emwi hia ne irẹn yi. Ovbi ẹre ighẹ e Kristi Jesu ọre Ọba ọghe arriọba nii.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1 Kọr 15:50.

• Aselgeia.​—

  Ya ghee UYINMWẸ IFAVBARO.

• Avbe igho ni rre ogiukpo.

  Ena keghi re emwi ni yevbe igho aranmwẹ ni si ukpẹ ladian vbe igienenẹ ọghe ogiukpo eso.​—Lẹv 8:15; 1 Ọba 2:28; Arhie 9:13.

• Avbe kiẹrọb.

  Ena ọre avbe odibosa ni rre ukpo nọ yo, ni vbe winna iwinna ne kpataki. Iran lughaẹn ne avbe odibosa na tie ẹre sẹraf.​—Gẹn 3:24; Ẹks 25:20; Aiz 37:16; Hib 9:5.

• Avbe odibosa.

  Ẹmwẹ e Hibru nọ re mal·ʼakhʹ kevbe ẹmwẹ e Grik nọ re agʹge·los ẹre a ke zedu ẹmwẹ na ladian. Emwi na wa mobọ ya ẹmwẹ eva na kha ọre “ukọ” sokpan, a ghaa guan kaẹn emwa nai bẹghe ne Osanobua gie ẹre uhunmwu, a ghi loo ẹmwẹ na nọ re “odibosa.” (Gẹn 16:7; 32:3; Jems 2:25; Arhie 22:8) Avbe odibosa keghi re emwa nai bẹghe ni kakabọ mwẹ ẹtin; ọ kpẹẹ re ne Osanobua yi iran, a te miẹn wẹẹ ọ yi emwa nagbọn. Vbe Baibol, a vbe tie avbe odibosa “ọkhọngborrie . . . ni huanrẹn,” “ivbi Osanobua,” kevbe “avbe orhọnmwẹ owiẹ.” (Diut 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14) Osanobua ma yi iran ne iran sẹtin gha biẹlẹ emwa ni yevbe iran, sokpan, te a wa yi iran ọkpọkpa. Iran wa bun ẹsẹse, iran gberra ẹbo iyisẹn. (Dan 7:10) E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, dọmwadẹ ọghẹe vbe uwu iran mwẹ eni, iran vbe mwẹ uyinmwẹ ughughan nọ ya iran lughaẹn ne egbe; ọrheyerriọ, iran keghi mu egbe rriotọ, iran i kue ne ọmwa rhọkpa ga iran, uhiẹn, nibun sẹ vbe uwu iran i kue ta eni iran ma ọmwa rhọkpa. (Gẹn 32:29; Luk 1:26; Arhie 22:8, 9) Ukpo ughughan ẹre iran ye, iwinna ughughan ẹre a vbe waa iran ẹre. Eso ga vbe odaro ẹkete ọghe Jehova, Osanobua loo eso ya gie uhunmwu gie emwa, eso ru iyobọ ne eguọmwadia e Jehova ni rre uhunmwu otagbọn, eso rrọọ ne Osanobua loo ya rri emwa ne irẹn bu ohiẹn gbe oya, eso vbe ye ikporhu iyẹn nọ maan ike. (2 Ọba 19:35; Psm 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Arhie 5:11; 14:6) Iran gha deba e Jesu khọn okuo Amagẹdọn vbe odaro.​—Arhie 19:14, 15.

• Avbe orhiọn dan.

  Ena ọre emwa orhiọn nai bẹghe, ni mwẹ ekhọe dan, ni vbe kakabọ mwẹ ẹtin; ẹtin ne iran mwẹ i re ọghe kẹkan. A keghi tie iran “ivbi Osa ọghe ẹmwata” vbe ebe Gẹnẹsis 6:2, a na vbe tie iran “avbe odibosa” vbe ebe Jud 6; ọna rhie ma wẹẹ, iran ma gha re emwa dan vbe ẹghẹ na ya yi iran. Nọghayayerriọ, avbe odibosa ni ya egbe iran khian eghian Osanobua ẹre iran khin; ẹghẹ ne iran ya ya egbe iran khian eghian Osanobua ọre ẹghẹ ne iran ya he ẹmwẹ ye Osanobua obọ vbe ẹghẹ e Noa, iran na deba e Setan sọtẹ daa e Jehova.​—Diut 32:17; Luk 8:30; Iwinna 16:16; Jems 2:19.

• Avbe ukọ arriọba (Magistrates).

  Iran na ẹre arriọba e Rom zẹ ne iran gha gbaroghe avbe ẹvbo ne iran khọnmiotọ yan. Usun emwi ne iran ru vbe ẹvbo ọre wẹẹ, iran keghi hia ne emwi hia gha khian hẹnẹhẹnẹ, iran ẹre ọ vbe gbaroghe igho ẹvbo, iran ẹre ọ bu ohiẹn emwa ni rra uhi, iran ẹre ọ vbe tae, deghẹ a gha rri emwa ni ru emwi dan oya.​—Iwinna 16:20.

• Avbe umẹwaẹn ọghe avbe Stọik.

  Ena keghi re ẹbu ọghe avbe umẹwaẹn ọghe Ivbi e Grik ni yayi wẹẹ, ọmwa ghaa hoo nọ gha mwẹ oghọghọ, ọ ghi gha loo ẹwaẹn obọ ẹre, ọ ghi vbe gha yin zẹvbe nọ gua uhi ni dia emwi ne Osanobua yi ro. Iran yayi wẹẹ, iwinna ẹmwẹ obalọ ra orhiẹnrhiẹn agbọn ma mu ọmwa nọ gele mwẹ ẹwaẹn.​—Iwinna 17:18.

• Avbe umẹwaẹn ọghe Ivbi Otu Ẹpikurọs.

  Ena ọre emwa ni lele umẹwaẹn ọkpa na tie ẹre Ẹpikurọs khian, Ovbi e Grik ẹre okpia na ghaa khin (341-270 B.C.E.). Emwi ne iran mobọ ma emwa ẹre ọre wẹẹ, emwi nọ khẹke ne dọmwadẹ ọghẹe wa mu aro yi vbe ẹdagbọn rẹn, ọre nọ gha rri orhiẹnrhiẹn agbọn.​—Iwinna 17:18.

• Awẹ.

  Ọna ọre ne ọmwa i na rri evbare rhọkpa vbe ọwara ẹghẹ eso. Ivbi Izrẹl ghaa mu awẹ vbe Ẹdẹ Erinmwian, vbe ẹghẹ ibavbaro, kevbe iran ghaa hoo ne Osanobua dia iran. Igba enẹ vbe ukpo ẹre Ivbi e Ju mwamwa yọ ne iran ya mu awẹ, rhunmwuda emwi dan nọ rruan iran vbe ẹghẹ nọ gberra. Uhi rhọkpa i rrọọ nọ we ne Ivbi Otu e Kristi gha mu awẹ.​—Ẹzr 8:21; Aiz 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Iwinna 13:2, 3; 27:9.

• Ayọn na ya zọ ese.

  Ọna keghi re ayọn na tue ye uhunmwu ogiukpo zẹvbe emwi na ya zọ ese; a mobọ gha ya ayọn zọ ese vbe ẹghẹ ke ẹghẹ na vbe ya ya emwi nibun ọvbehe zọ ese. E Pọl keghi loo ifiẹmwẹ na, ya gie vbene irẹn ya mu egbe hẹ, ne irẹn ya ru iyobọ ne etẹn ne iran gba ga.​—Nọm 15:5, 7; Fil 2:17.

B

• Bel.

  Ọna ọre ẹbọ ọghe Ivbi e Kena, ne iran yayi wẹẹ, ẹre ọ yan iso kevbe nọ zẹe ighẹ amẹ rhọọ kevbe nọ ya otọ maan emwiokọ. A vbe gha tie avbe ẹbọ kuẹkuẹkuẹ “Bel.” Evba yae kha ighẹ ẹmwẹ e Hibru na ke zedu e Bel ladian ọre “Nọ Yan Ọmwa; Arowa.”​—1 Ọba 18:21; Rom 11:4.

• Biẹlzibọb.

  Ọna ọre ovan na tie Setan re, nọ re ọkaolotu ra nọ khaevbisẹ yan avbe orhiọn dan. Egbọre, Bel-zibọb, nọ re Bel ne Ivbi e Filistia ghaa ga vbe Ẹkrọn, ẹre emwa ghi do fi werriẹ khian e Biẹlzibọb.​—2 Ọba 1:3; Mat 12:24.

D

• Dikapolis.

  Ọna ọre ẹvbo ughughan vbe otọ e Gris na tie eni ọkpa ginna, ẹvbo igbe nọ. (Ẹmwẹ e Grik nọ re deʹka, kevbe poʹlis, ẹre a ke rhie ẹmwẹ na ladian; evba ya e deʹka kha ọre “igbe,” poʹlis na gha re “ẹvbo.”) Eni na ẹre a vbe gha tie ikinkin nọ rre odẹ ekẹn ọghe Okun e Galili kevbe Ẹzẹ e Jọdan; ikinkin na ẹre nibun sẹ vbe avbe ẹvbo na ghaa ye. Avbe ẹvbo na ẹre emwa na mobọ gha lele ilele ọghe Ivbi e Grik, ya sẹ egbe odẹ ne iran ya do ẹki. Jesu la avbe ikinkin na gberra, sokpan, e Baibol ma tae deghẹ ọ van erhọkpa vbe avbe ẹvbo na.​—Mat 4:25; Mak 5:20.

• Dinariọs.

  Ọna ọre ekọẹn (agiẹghẹ) esiliva ọghe Ivbi e Rom; ukhuamwẹ ọnrẹn gha sẹ odẹ egram 3.85 (0.124 oz t), amazẹ ọghe Siza kegha rre obọ ọkpa vbe ekọẹn (agiẹghẹ) na. Ọna ọre igho na ha ọmwa re ye iwinna ẹdẹ ọkpa, ọna ẹre ọ vbe gha re “igho uhunmwu” ne Ivbi e Rom ghaa miẹn Ivbi e Ju re.​—Mat 22:17; Luk 20:24.

E

• Ebe na kiri.

  Ọna keghi re ebe nọ taẹn na ya ohian ra emwiokọ na tie ẹre papyrus ru; obọ ọkpa ẹre a mobọ gbẹnnẹ emwi yi vbọ, ukpokpo ẹre a vbe mobọ ya gha vbuọ ọre. Ẹghẹ okaro na ya gbẹn Ebe Nọhuanrẹn, ebe na kiri ẹre a gbẹnnẹ ọnrẹn yi; ẹghẹ na ghi vbe ya gbẹnnẹ ọnrẹn ye ihe ọvbehe, ebe na kiri ẹre a ye vbe gbẹnnẹ ọnrẹn yi. Ebe na kiri ẹre a mobọ wa gha loo vbe ẹghẹ na ya gha gbẹn e Baibol.​—Luk 4:17-20; 2 Tim 4:13.

• Ebe Nọhuanrẹn.

  Ọna ọre Ẹmwẹ Osanobua nọhuanrẹn na gbẹnnẹ yotọ. Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ọkpa ẹre a na loo ẹmwẹ na.​—Luk 24:27; 2 Tim 3:16.

• Ebe ohian.

  Ọna keghi re emwi na gbẹn emwi yi na ya ikpakpa ohuan, ẹwe ra ovbi ẹmila ru. Ebe na tọ sẹ ebe na ya emwiokọ na tie ẹre papyrus ru; a vbe loo ẹre ya ru ebe na kiri na gbẹnnẹ emwi ni rre Baibol yi. Ọ gha kẹ, ebe ohian ne Pọl we ne Timoti mu rre, keghi re abọ eso vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn. Ohian ẹre a ya ru eso vbe avbe ebe na kiri na miẹn vbe ọkpẹn Okun Nọ Wu.​—2 Tim 4:13.

• Ebrẹd na ya zọ ese gie Osanobua.

  Ọna ọre ebrẹd iweva (12) nọ rre eteburu vbe Ehe Nọhuanrẹn vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọgua Osa; uviẹn eva ẹre a mwamwaẹn yi, ehan rre uviẹn ọkpa, vbene ehan nọkẹre na gha rre uviẹn nọkpa. A vbe gha tie ẹre “ebrẹd na mwamwa yan egbe” kevbe “ebrẹd ughe.” Ẹdẹ Ikẹtin ẹre a ya fi ebrẹd na, na ya zọ ese gie Osanobua werriẹ, a ghi mu ọghe ọgbọn yọ. Avbe ohẹn ọkpa ẹre ọ mobọ rri ebrẹd nii na viọ hin.​—2 Krọ 2:4; Ẹks 25:30; Lẹv 24:5-9; Mat 12:4; Hib 9:2.

• Edrakma.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ẹmwẹ na keghi re ekọẹn (agiẹghẹ) esiliva ọghe Ivbi e Grik; vbe ẹghẹ nii, ukhuamwẹ ọnrẹn kegha re egram 3.4 (0.109 oz t).​—Mat 17:24.

• Efatọm.

  Ọna ọre emwi na ya mwa amẹ na mieke na rẹn vbene ọ dinmwi sẹ hẹ; omwa na keghi re emita 1.8 (ibata 6).​—Iwinna 27:28, ftn.

• Ehe Nọ Huan Sẹ.

  Ọna ọre ughugha nọ ke uwu ẹre sẹ vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọgua Osa, evba nii ẹre a mu ẹkpẹti ile yi; a vbe gha tie ẹre, Ehe Nọhuanrẹn Nọ Rre Uwu Ehe Nọhuanrẹn. Zẹvbe ne Uhi e Mozis khare, ogie ohẹn ọkpa ẹre a kue nọ gha la Ehe Nọ Huan Sẹ; uhukpa vbe ukpo ẹre ọ la evba, Ẹdẹ Erinmwian ẹre ọ ya laọ.​—Ẹks 26:33; Lẹv 16:2, 17; 1 Ọba 6:16; Hib 9:3.

• Ehe Nọhuanrẹn.

  Ọna ọre ughugha nokaro na ka sẹ vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ, ra vbe ọgua Osa; ughugha na lughaẹn ne Ehe Nọ Huan Sẹ, ọ vbe kpọlọ sẹ ọre. Vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ, erhan ọmukpa ọghe igoru, ogiukpo ọghe igoru na na giẹn eturari, eteburu na viọ ebrẹd na ya zọ ese gie Osanobua yi, kevbe avbe ọkpan ọghe igoru kegha rre Ehe Nọhuanrẹn; vbe ọgua Osa, ogiukpo ọghe igoru, erhan ọmukpa ọghe igoru igbe, kevbe eteburu igbe na viọ ebrẹd na ya zọ ese gie Osanobua yi kegha rre Ehe Nọhuanrẹn.​—Ẹks 26:33; Hib 9:2.

• Ekiubit.

  Ọna keghi re omwa na gha sẹtin ya utanmwẹ ọnrẹn gie eke ne ukoko obọ ke kpa, ya sẹ eke ne ikpianbọ nọ rre adesẹneva tan sẹ. Omwa ekiubit ne Ivbi Izrẹl mobọ gha loo kegha re odẹ esẹtimita 44.5 (17.5 inches), sokpan, iran vbe gha loo omwa ekiubit nọ kpọlọ sẹ ọni, ọni ọre odẹ esẹtimita 51.8 (20.4 inches). Ne omwa na ya kpọlọ sẹ enọkpa, keghi re utanmwẹ ọghe eke ne ikpianbọ ne usekhae (nọ re ikpianbọ nọ sikẹ ikpianbọ nogie) na suẹn ya sẹ ikpianbọ nekherhe.​—Gẹn 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Arhie 21:17, ftn.

• Ekọtin.

  Ọna keghi re ukpọn ne mose mose na do, nọ mwẹ amazẹ ọghe avbe odibosa na tie ẹre kiẹrọb; ukpọn na, ẹre ọ ghaa rre ẹkpo Ehe Nọhuanrẹn kevbe Ehe Nọ Huan Sẹ vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọgua Osa.​—Ẹks 26:31; 2 Krọ 3:14; Mat 27:51; Hib 9:3.

• Ekpayẹ e Hẹrọd.

  A vbe gha tie iran Ivbi Otu e Hẹrọd (Herodians). Ọna ọre otu nọ ghaa ye iran ike ighẹ avbe Hẹrọd ni ghaa khaevbisẹ vbe ototọ Ivbi e Rom. Ọ gha kẹ, Sadusi eso vbe deba otu na. Te avbe ekpayẹ e Hẹrọd na vbe deba avbe Farisi gha gbe Jesu odan.​—Mak 3:6.

• Emaina.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, emaina ọkpa ọre edrakma iyisẹn (100). Ukhuamwẹ emaina ọkpa keghi re egram 340 (10.9 oz t).​—Luk 19:13.

• Emọ nokaro.

  Ọna ọre emọ nokaro ne emwiokọ mọ, na ka rhọ vbe ẹghẹ emwiorhọ; emwi nokaro nọ ladian vbe emwi ke emwi. E Jehova keghi tama agbẹnvbo Izrẹl ne iran gha ya emọ nokaro zẹ ọhẹ gie irẹn, ọre emọ nokaro ọghe ọmwa nagbọn nọ, ra ọghe aranmwẹ ra ọghe emwiokọ. Agbẹnvbo Izrẹl kegha ya emwi okaro vbe emwi hia ne iran mwẹ zẹ ọhẹ gie Osanobua vbe Ugie Ebrẹd Na Ma Ya Eyist Ru kevbe ugie Pẹntikọst. A vbe loo ifiẹmwẹ na ighẹ “emọ nokaro” ginna e Kristi kevbe erhuanegbe ẹre na hannọ zẹ.​—1 Kọr 15:23; Nọm 15:21; Itan 3:9; Arhie 14:4.

• Emwi na ya giẹn eturari.

  Ọna kegha re emwi na ya igoru, esiliva ra ekọpa ru, na ghaa loo vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọgua Osa; ọna ẹre a ya gha giẹn eturari, ẹre a ya gha zẹ ugiọnmwẹ ibi hin ogiukpo na na zọ ese rre, ẹre a vbe ya gha viọ oru nọ giẹn nẹ kua vbe erhan ọmukpa ọghe igoru. A vbe gha tie ẹre ọkpan na ya wan erhẹn.​—Ẹks 37:23; 2 Krọ 26:19; Hib 9:4.

• Emwi igbinna.

  Ọna ọre emwi ne ovbiyokuo hẹ yọ, nọ ya gbogba ga egbe ẹre. Ọni ọre, ẹrhu ematọn, ẹwu ematọn, ugbẹkun, ematọn na gba ye owẹ, kevbe asa.​—1 Sam 31:9; Ẹfis 6:13-17.

• Erhan.

  Ọna ọre erhan ne wọọrọ na si ọmwa rrọ yi. Vbe agbẹnvbo eso, emwa na bu ohiẹn uwu gbe ẹre a si rrọ ye erhan vbenian; ugbẹnso, iran gha wu nẹ, iran ghi ye sẹ ikun iran rae ye evba. Iran vbe gha mu ikun ọmwa nọ wu nẹ ye erhan vbenian, ne emwa miehe na yae wan ne egbe, ra ne iran ya zẹ efa ye emwa egbe. Emwi na wa mobọ rẹn Ivbi Asiria yi, ọre obọ atosi ne iran ya mu emwa vbe okuo; iran gha khian gbele emwa ne iran munọ ọnrẹn oghunmwu vbe okuo, iran ghi ziẹn erhan nọ mwẹ ukpẹ ye iran ẹko, ọ ghi ya ladian vbe ẹwẹ ọghe iran; iyeke ọni, iran ghi mu erhan nii mudia, vbene ọmwa nii na ye rre uhunmwu ẹnrẹn. Sokpan, zẹvbe ne uhi e Ju khare, a na miẹn wẹẹ, ọmwa rhooro, ra ọ na ga ẹbọ, ra ọ na do ozere ọvbehe, te a ka gbe ẹre rua nẹ, a ke si ẹre rrọ ye erhan, ne emwa ọvbehe miehe na yae wan ne egbe; a sẹtin miẹn wẹẹ, okuta ẹre iran ya gbe ọmwa nii rua, ra emwi ọvbehe. (Diut 21:22, 23; 2 Sam 21:6, 9) Ugbẹnso, Ivbi e Rom gha khian gbe ọmwa rua, iran ghi wa gbalọe mu erhan kẹkan, ọmwa nii sẹtin gbe ikpẹdẹ eso vba, ọ ghi gha rre obalọ, ovbamẹ ghi gha gbe ẹre, ohanmwẹ ghi gha gbe ẹre, ovẹn ghi vbe gbe ẹre, a te miẹn wẹẹ ọ do wu. Ugbẹnso, iran gha bu ohiẹn gbe ọmwa, iran ghi ya ise kan obọ ọre vbe owẹ ọre mu erhan, egbe ne iran ru e Jesu re. (Luk 24:20; Jọn 19:14-16; 20:25; Iwinna 2:23, 36)​—Ya ghee ERHAN IRRIOYA.

• Erhan irrioya.

  Ẹmwẹ na ọre stau·rosʹ vbe Grik; evba yae kha ọre erhan ne wọọrọ, egbe na kan e Jesu yi. Emwi rhọkpa i rrọọ nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, ẹmwẹ e Grik na nọ re stau·rosʹ ọre ugbugbe, egbe ne iran ni ga ẹbọ ghaa loo vbe ugamwẹ ọghe iran vbe ukpo iyisẹn nibun, a te miẹn wẹẹ, e Kristi rre. Ẹmwẹ nọ wa gele mu ẹmwẹ e Grik na fo ọre “Erhan irrioya,” ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, a vbe loo ẹmwẹ na ighẹ stau·rosʹ ya gie oya, usẹ kevbe ekhue ne erhuanegbe Jesu khian ya egbe miẹn. (Mat 16:24; Hib 12:2)​—Ya ghee ERHAN.

• Erhan ọghe arrọọ.

  Ogba ọghe Idẹn ẹre erhan na ghaa ye. E Baibol ma kha wẹẹ ọmọ ne erhan na mọ gha sẹtin rhie arrọọ ne ọmwa; nọghayayerriọ, ọ mudia ye ihe arrọọ ọghe etẹbitẹ ne Osanobua wẹẹ irẹn khian rhie ne emwa ne irẹn kue nọ rri ọmọ rẹn. Vbene a ya loo ẹre vbe ebe Arhie Maan, ọ keghi mudia ye ihe emwi ne Osanobua kpemehe ẹre nọ khian ya emwa gha rrọọ vbe etẹbitẹ.​—Gẹn 2:9; 3:22; Arhie 2:7; 22:19.

• Ese na giẹn ruan.

  Ọna ọre aranmwẹ ohoho na ya zọ ese gie Osanobua vbe uhunmwu ogiukpo, na wa giẹn fo fẹfẹfẹ; ọmwa nọ ya aranmwẹ na zọ ese i vbe sẹ abọ rhọkpa rae vbọ (ọre ẹmila nọ, ra agbo, ra ovbukhọ, ra idu, ra ovbi elikhukhu).​—Ẹks 29:18; Lẹv 6:9; Mak 12:33; Hib 10:6.

• Ese na zọ ye orukhọ.

  Rhunmwuda nọ ma na gba ne ima fo, ọmwa sẹtin ru orukhọ, vbene ọ ma na gheghe ru ẹre. Ese vbenian ẹre a zọ ye orukhọ vberriọ. Aranmwẹ ughughan ẹre a ya gha zọ ese na; a sẹtin loo ẹmila, uhiẹn, a sẹtin vbe loo elikhukhu. Aranmwẹ ne ọmwa gha loo ya zọ ese na, hẹnhẹn egbe yan ukpo ne ọmwa nii na zẹ kevbe vbene emwi ye ẹre hẹ.​—Lẹv 4:27, 29; Hib 10:8.

• Esia.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, Esia ẹre a ghaa tie ikinkin ọghe Rom, nọ ya sẹ abọ eso vbe odẹ orrie vbe otọ na ghi rẹn ye Turkey vbe ẹdẹnẹrẹ; ẹre ọ vbe ya sẹ otọ eso ne amẹ lẹga vbe na ghee Semọs kevbe Patmọs. Ẹfisọs ẹre ọ ghaa re igiogbẹ ọghe Esia.​—Iwinna 20:16; Arhie 1:4.

• Esu.

  Ọna ọre eni na ya gie Setan vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, evba yae kha ọre “Ọmwa Nọ Mu Ọmwa Eni Rhia.” Evbọzẹe na na tie Setan “Esu,” ọre rhunmwuda nọ na re ọkaolotu ọghe emwa ni ya unu rhia e Jehova, ẹmwẹ ọnrẹn kevbe eni ẹnrẹn nọhuanrẹn; erriọ ẹre ọ vbe ya ba ẹre ifiẹzọ ohoghe.​—Mat 4:1; Jọn 8:44; Arhie 12:9.

• Etalẹnt.

  Ọna ọre omwa nọ ghi kpọlọ sẹ ne Ivbi e Hibru ghaa loo ya mwa vbene emwi khua sẹ hẹ; a vbe loo ẹre ya gha gie vbene igho kpọlọ sẹ hẹ. Ukhuamwẹ etalẹnt ọkpa kegha re ekilo 34.2 (75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t). Etalẹnt ọghe Ivbi e Grik ẹre ọ kherhe sẹ, ukhuamwẹ ọnrẹn kegha re odẹ ekilo 20.4 (44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t).​—1 Krọ 22:14; Mat 18:24.

• Eturari.

  Ọna keghi re avbe ọdan ni winhin kevbe balsam na kukugbe; te ọ fẹko giẹn, erriọ ẹre ọ vbe ya winhin zẹvbe nọ ya giẹn. Emwi enẹ ẹre a kukugbe ya ru eturari ne kpataki na ghaa loo vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọgua Osa. Owiẹ vbe asọn ẹre a ya gha giẹn eturari vbe ogiukpo na na giẹn eturari vbe uwu Ehe Nọhuanrẹn. Sokpan, vbe Ẹdẹ Erinmwian, Ehe Nọ Huan Sẹ ẹre a na giẹn ọnrẹn. A vbe yae gie erhunmwu ọghe eguọmwadia Osanobua ne Osanobua miẹn yi. Osanobua ma gbe uhi ne Ivbi Otu e Kristi ne iran gha loo eturari vbe ugamwẹ ọghe irẹn.​—Ẹks 30:34, 35; Lẹv 16:13; Arhie 5:8.

• Eturari nọfua (frankincense).

  Ọna keghi re avbe ọdan ni kakae ni ladian vbe erhan kevbe avbe ọdan ni ladian vbe emwiokọ eso na tie ẹre Boswellia. A gha giẹn ọnrẹn, ọ ghi wa gha winhin. Ọ rre usun emwi na ghaa loo ya ru eturari nọhuanrẹn na ghaa giẹn vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọgua Osa. A vbe gha rhie ẹre ba izọese ọghe emwiokọ; a vbe gha rhie ẹre lele dọmwadẹ uviẹn na mwamwa avbe ebrẹd na ya zọ ese gie Osanobua yi vbe Ehe Nọhuanrẹn.​—Ẹks 30:34-36; Lẹv 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Evbare Ota Ọghe Enọyaẹnmwa.

  Ọna keghi re ebrẹd na ma ya eyist ru, nọ mudia ye ihe egbe ọghe Kristi kevbe ayọn nọ mudia ye ihe esagiẹn ọnrẹn; ọna ẹre ọ vbe re ugie ayere ọghe uwu e Jesu. Rhunmwuda ne Ebe Nọhuanrẹn na we ne Ivbi Otu e Kristi gha ru ẹre, ẹre ọ si ẹre na na tie ẹre “Ugie Ayere.”​—1 Kọr 11:20, 23-26.

• Eyan.

  Ọna ọre ne ọmwa na tama Osanobua wẹẹ, irẹn gha ru emwi eso, ra irẹn gha ya emwi eso zọ ese, ra irẹn gha ru izọhẹ eso; ọmwa sẹtin vbe tama Osanobua wẹẹ, irẹn gha rhiegbe ye iwinna eso, ra irẹn gha lẹẹ ne emwi eso, agharhemiẹn wẹẹ uhi ma te gbodan ye emwi nii. Te eyan vbenian vbe yevbe na miẹn wẹẹ, te ọmwa vẹn ihẹn ye emwi.​—Mat 5:33.

• Eyist.

  Ọna ọre emwi na rhie ba eflawa nọ miehe na hue, a vbe gha rhie ẹre ba ayọn nọ miehe na kan; emwi na mobọ ya ru eyist ọre eflawa na fuẹn yotọ, a gha ghi fian vbe eflawa na fuẹn yotọ nii, a ghi gi ẹre hue, iyeke ọni, a ghi rhie ẹre ba eflawa ọgbọn. E Baibol wa vbe mobọ loo ẹre ya gie orukhọ ra ọrhiae; a sẹtin yae gie emwi nọ wa waan khian vbene ọmwa i na rẹn vbene ọ ya waan hẹ.​—Ẹks 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

Ẹ

• Ẹbọ (amazẹ na gho); Ẹbọ na ga (igẹbọ).

  Ẹbọ keghi re amazẹ ọghe emwi ke emwi na ghi gho nẹ, ra ne emwa ghi loo nẹ vbe ugamwẹ ọghe iran; ọ sẹtin gha re amazẹ ọghe emwi nọ gele rrọọ, ra na wa mu roro vbe ekhọe. Igẹbọ ọre ne ọmwa na gbe uhunmwu kotọ ne amazẹ, ọ ghi gha gae, ọ ghi gha gho ẹre, ra ọ ghi hoẹmwẹ ọnrẹn.​—Psm 115:4; Iwinna 17:16; 1 Kọr 10:14.

• Ẹdẹ Erinmwian.

  Ọna ọre ẹdẹ nọhuanrẹn nọ ghi hin usi sẹ ne Ivbi Izrẹl; a vbe tie ẹre Yọm Kipọ (ẹmwẹ e Hibru nọ re yohm hak·kip·pu·rimʹ, ẹre a ke zedu ẹmwẹ na ladian, evba yae kha ọre “ẹdẹ na ya gbe gue emwi”). Ẹdẹ nogie igbe (10) vbe uki Ẹtanim ẹre iran mu Ẹdẹ Erinmwian yi. Ẹdẹ Erinmwian ẹre a vbe tie ẹre vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn. Ọna ọre ẹdẹ ọkpa kẹkan ne ogie ohẹn ya la uwu Ehe Nọ Huan Sẹ vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ, ọ ghi ya ya esagiẹn zọ ese ye orukhọ ọghẹe, ọghe Ivbi e Livai nikẹre kevbe ọghe Ivbi Izrẹl nikẹre. Te izọese na vbe yevbe izọese ne Jesu ghi do ru vbe uhukpa, nọ ya rinmwian ye orukhọ ọghe emwa nagbọn, nọ ghi zẹe ighẹ emwa gha sẹtin do gu e Jehova ru adọlọ; ẹ i khian ghi vbe dọlegbe ru izọese nii. Ẹdẹ Erinmwian kegha re ẹdẹ nọhuanrẹn na ya si egbe koko, na ya mu awẹ, kevbe ẹdẹ ikẹtin, nọ re ẹdẹ nai ya winna.​—Lẹv 23:27, 28; Iwinna 27:9; Kọl 1:20; Hib 9:12.

• Ẹdẹ Ibuohiẹn.

  Ọna keghi re ẹdẹ, ra ẹghẹ ne Osanobua khian ya bu ohiẹn ẹbu emwa, agbẹnvbo ra emwa nagbọn ye emwi ne iran ru. Ọ sẹtin gha re ẹghẹ na khian ya gbele emwa na bu ohiẹn uwu gbe, ọ sẹtin vbe gha re ẹghẹ ne Osanobua khian ya kie ẹkpotọ ne emwa eso ya miẹn fan, ọ ghi vbe ya arrọọ ọghe etẹbitẹ we iran. Jesu Kristi kevbe avbe ukọ ẹre vbe guan kaẹn “Ẹdẹ Ibuohiẹn” nọ dee vbe odaro, ọni ọre ẹghẹ na khian ya bu ohiẹn emwa ni rre agbọn kevbe ni wulo vbe ẹghẹ nọ gberra.​—Mat 12:36.

• Ẹdẹ Ikẹtin.

  Evba yae kha ighẹ ẹmwẹ e Hibru na ke zedu ẹmwẹ na ladian ọre “na hẹwẹ; na dobọ yi.” Ọna ọre ẹdẹ nogie ihinrọn vbe uzọla ọghe Ivbi e Ju (ẹghẹ ne ovẹn ya dero vbe ota vbe ẹdẹ e Fraide, ya sẹ ẹghẹ ne ovẹn ya dero vbe ota vbe ẹdẹ e Satọde). A vbe gha tie ẹdẹ eso ne Ivbi Izrẹl ya gha do ugie vbe ukpukpo “ẹdẹ ikẹtin,” vbe ya sẹ egbe ugie ne iran do vbe ukpo nogie ihinrọn (7) kevbe ukpo nogie ekigbesiyeha (50). A i ru iwinna rhọkpa vbe Ẹdẹ Ikẹtin, vbọ gberra iwinna ne avbe ohẹn ru vbe ọgua Osa. Vbọ gha sẹ ukpo na ya kẹtin, a i mu ugbo, Ovbi e Hibru i vbe sẹtin si Ovbi e Hibru ne ihua ẹre osa. Ilele ne Uhi e Mozis we na gha lele vbe Ẹdẹ Ikẹtin ma gha lọghọ na lele, sokpan, avbe ọkaolotu ugamwẹ na fẹko gha fian ba ẹre kherhe kherhe. Ọ ghi wa sẹ ẹghẹ Jesu, ọ na do gha kakabọ lọghọ emwa na lele.​—Ẹks 20:8; Lẹv 25:4; Luk 13:14-16; Kọl 2:16.

• Ẹdẹ okiekie.

  E Baibol loo ẹmwẹ na kevbe ẹmwẹ ọvbehe ni khọe, vbe na ghee “ẹghẹ ufomwẹ,” ya gie emwi ni khian gha sunu ọ te sẹ ẹghẹ ibuohiẹn Osanobua na ta yotọ, kevbe ẹghẹ ne avbe emwi nii khian ya gha sunu. (Ẹzik 38:16; Dan 10:14; Iwinna 2:17) Vbe ẹmwẹ akhasẹ eso ne Baibol tae yotọ, a keghi loo ẹmwẹ na ginna emwi nọ gha sunu vbe ọwara ukpo eso ra ukpo nibun. E Baibol mobọ loo ẹmwẹ na ighẹ “ẹdẹ okiekie” ọghe agbọn na ginna ẹghẹ ne Jesu gha ya rre; vbe ẹghẹ na kha na, ọmwa rhọkpa i khian ya aro bẹghe ẹre.​—2 Tim 3:1; Jems 5:3; 2 Pit 3:3.

• Ẹghodo.

  Ọna keghi re eke ne gbodoo na gbogba ga, nọ lẹga ibọkpọ ọghe ugamwẹ; vbe ẹghẹ na ghi ya gha miẹn ọgua Osa, ẹghodo vbe gha rrọọ, ọni ọre eke ne gbodoo na ma ya emwi gue, nọ lẹga ọgua Osa. Ẹghodo ọghe ibọkpọ ọghe ugamwẹ, ẹre ogiukpo na na zọ ese na giẹn ruan ghaa ye; vbe ọgua Osa, ogiukpo na kegha rre ẹghodo nọ ke uwu ẹre. E Baibol vbe ya unu kaẹn owa eso ra ẹguae eso nọ ghaa mwẹ ẹghodo.​—Ẹks 8:13; 27:9; 1 Ọba 7:12; Mat 26:3; Mak 15:16; Arhie 11:2.

• Ẹkpẹti ile.

  Ọna kegha re ovbi ẹkpẹti na ya erhan akesia ru, a na ya igoru te ẹre egbe. Ehe Nọ Huan Sẹ vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ ẹre a ghaa muẹn yi, ẹghẹ eso ghi gberra nẹ, a na do gha muẹn ye Ehe Nọ Huan Sẹ vbe ọgua Osa ne Sọlomọn bọe. Ọ keghi mwẹ ugue nọ mwẹ ẹmi na ya igoru ru, e kiẹrọb eva ni viọ aro daa egbe kegha rre uhunmwu ẹnrẹn. Emwi na wa mobọ gha viọ ye ẹkpẹti na, kegha re uhanhan eva na gbẹnnẹ Uhi Ne Igbe yi.​—Diut 31:26; 1 Ọba 6:19; Hib 9:4.

• Ẹkpo ohian.

  Ohian ọghe aranmwẹ, vbe na ghee ẹwe ra ohuan ẹre a ya gha ru ẹkpo na; te a sa ayọn ye uwu ẹre. Ẹkpo ohian ọghe ọgbọn ẹre a sa ayọn yi, rhunmwuda, vbene ayọn nii ya kpẹẹ yọ, ọ ghi do kan, erriọ ẹre ọ ya mu egas na tie ẹre carbon dioxide ladian, nọ khian ghi ya ẹkpo ohian nii do gha kpọlọ. Ẹkpo ohian nii ghaa re ọghe ọgbọn, ọ ghi gha kpọlọ yọ, sokpan, ọ ghaa re nọ wiẹn nẹ, ọ ghi mu sa.​—Jọs 9:4; Mat 9:17.

• Ẹmwẹ akhasẹ.

  Ọna keghi re ẹmwẹ nọ ke obọ Osanobua rrẹ; ọ sẹtin gha re iho ọghe Osanobua ne irẹn mu ma emwa, ra ne irẹn loo emwa ya ta. Ẹmwẹ akhasẹ sẹtin gha re emwi ne Osanobua hoo nọ ya ma emwa emwi, ọ sẹtin gha re iyi ra ibuohiẹn nọ ke obọ Osanobua rre, ọ sẹtin vbe gha re emwi na tae yotọ wẹẹ ọ khian sunu vbe odaro.​—Mat 13:14; 2 Pit 1:20, 21.

• Ẹmwẹ oro nọhuanrẹn.

  Ọna ọre emwi eso nọ dekaẹn emwamwa ọghe Osanobua na rhie lẹre vbe ẹghẹ eso. Ọ gha sẹ ẹghẹ ne Osanobua hoo na ya ya ẹmwẹ oro nii voro, ọ ghi yae voro ma emwa ne irẹn hoo ne irẹn yae voro ma.​—Mak 4:11; Kọl 1:26.

• Ẹse ne kpataki.

  Emwi nọ la emwa ekhọe vbe a gha họn ẹmwẹ e Grik ne ẹmwẹ na ke rre, ọre emwi nọ maan ra emwi nọ yẹẹ ọmwa. A mobọ loo ẹmwẹ na ya gie ẹse ọhẹ na rhie ne ọmwa, ra ekhọe esi na ya ru ẹse. A ghaa guan kaẹn ẹse ne kpataki ọghe Osanobua, emwi na guan kaẹn ọre ẹse ọhẹ ne Osanobua rhie ne ọmwa, vbe nẹi na ya aro yọ wẹẹ ọmwa nii gha ha ẹre werriegbe ne irẹn. Nọnaghiyerriọ, ẹmwẹ na keghi gie vbene obọ ẹse tọlọ Osanobua hẹ, vbene ọ hoẹmwẹ emwa nagbọn hẹ kevbe vbene ọ ya ya obọ esi mu iran. Odẹ ọvbehe na ya zedu ẹmwẹ e Grik ne ẹmwẹ na ke rre, ọre “itohan” kevbe “ẹse ọhẹ.” Ọmwa ne obọ ẹse tọlọ ẹre ọ sẹtin ru ẹse vbenian ne ọmwa, agharhemiẹn wẹẹ, ọmwa na ru ẹse nii na ma winna yọ, ra ọ ma te khẹke ẹre.​—2 Kọr 6:1; Ẹfis 1:7.

• Ẹse ọghe itohan.

  Ọna ọre ẹse na ru ya ru iyobọ ne ọmwa ne obọ ma sẹ ọre. Agharhemiẹn wẹẹ, a ma wa ya unu kaẹn ẹmwẹ vbenian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, sokpan, Osanobua keghi gbe Uhi ne Ivbi Izrẹl, ne iran gha ru iyobọ ne ivbiogue.​—Mat 6:2, ftn.

F

• Farisi.

  Ọna ọre ọkpa vbe otu na wa kakabọ rẹn vbe ugamwẹ Ivbi e Ju, vbe ẹghẹ ọghe Jesu kevbe avbe ukọ ọghẹe. Iran ma ke uniẹn ohẹn rre, sokpan, te iran wa lele Uhi vbene a lele, ya sẹ egbe nọ ghi kanmwa sẹ vbọ, a i miẹn ọkpa ne iran rhie fua vbọ; obọ vberriọ ẹre iran wa vbe ya mu ilele ne iran do vba vbe otọ, te iran wa muẹn gogogo. (Mat 23:23) Iran i kue ne ọmwaikọmwa ya ilele ọghe Ivbi e Grik gua ilele ọghe iran ne Ivbi e Ju; ne iran na wa kakabọ rẹn Uhi kevbe ilele ọghe iran, iran wa mwẹ asẹ yan emwa ọvbehe. (Mat 23:2-6) Emwa eso ni rre iko e Sanhẹdrin ẹre eso vbe uwu iran vbe gha khin. Ẹghẹ hia ẹre iran ya gha kpokpo e Jesu ba ẹmwẹ Ẹdẹ Ikẹtin, ẹmwẹ ilele ọghe iran, kevbe nọ na gha gu emwa orukhọ kevbe iran ni koko igho uhunmwu mu obọ. Eso vbe uwu iran vbe do khian Ivbi Otu e Kristi, vbe na ghee Sọl nọ ke Tasọs rre.​—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Iwinna 26:5.

• Fero.

  Ọna ọre eni na tie avbe ọba Igipt re. E fero isẹn ẹre Baibol sunu ye eni iran (Sisiak, So, Tẹheka, Niko, kevbe Hofra), sokpan, ọ ma sunu ye eni e fero nikẹre nọ guan kaẹn, ya sẹ egbe fero ne Baibol guan kaẹn vbe okha ọghe Ebraham, e Mozis kevbe Josẹf.​—Ẹks 15:4; Rom 9:17.

G

• Gẹhẹna.

  E Gẹhẹna ọre eni e Grik ọghe Iya Ọghe Hinọm, odẹ ahọ kevbe orrie (south kevbe southwest) ọghe Jerusalẹm ẹre ọ ghaa ye. (Jer 7:31) Ọ keghi re ehe na ta yotọ vbe ẹmwẹ akhasẹ wẹẹ, a khian gha filo ikun orinmwi yi. (Jer 7:32; 19:6) Emwi ọkpa i rrọọ nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, a filo avbe aranmwẹ ra emwa nagbọn ye Gẹhẹna vbe iran ye rre agbọn, ne iran gha giẹn vba, ra ne iran gha rri oya vba. Rhunmwuda ọni, a i khian sẹtin kha wẹẹ, ako na mudia ye ihe ehe nai bẹghe, ne erhẹn ne erhẹn khian na gha giẹn orhiọn ọghe emwa nagbọn khian vbe etẹbitẹ. Nọghayayerriọ, Jesu kevbe erhuanegbe ẹre keghi ya e Gẹhẹna gie oya ọghe etẹbitẹ nọ re “uwu nogieva”; ọni ọre oguọghua ra ọfuan ọghe etẹbitẹ.​—Arhie 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Grik.

  Ọna keghi re ẹvbo ne Ivbi e Gris zẹ; a vbe tie Ivbi e Gris ra emwa ne ẹgbẹe ọghe iran ke Gris rre, Ivbi e Grik. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a vbe gha tie emwa hia nẹi re Ivbi e Ju, e Grik; a vbe gha loo ẹmwẹ na ya gie emwa ni zẹ e Grik, ra ni ru emwi vbene iran ru emwi.​—Joẹl 3:6; Jọn 12:20.

H

• Hannọ zẹ.

  Emwi na mobọ yae kha ighẹ ẹmwẹ e Hibru na ke zedu ẹmwẹ na ladian ọre “na ya emwi wuo ọmwa,” ọ sẹtin gha re ori ra emwi nọ ye vberriọ. Vbe ẹghẹ nẹdẹ, a ghaa nọnọ ori yan ọmwa, na ya rhie ẹre ma wẹẹ, te a zẹ ọmwa nii nọ mieke na ru iwinna ne kpataki. A vbe gha nọnọ ori yan emwi, na ya rhie ẹre ma wẹẹ, a gha loo emwi nii ye iwinna ne kpataki. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a vbe loo ẹmwẹ na ginna ẹghẹ na ya tue orhiọn nọhuanrẹn yan emwa na hannọ zẹ, ni rrie ẹrinmwi.​—Ẹks 28:41; 1 Sam 16:13; Luk 4:18; Iwinna 10:38; 2 Kọr 1:21.

• Hedis.

  Ẹmwẹ e Grik na khin; emwi ọkpa ẹre ẹmwẹ na kevbe ẹmwẹ e Hibru ighẹ e “Si-ọl” rhie ma. A gha zedu ẹre, ọ ghi gha re “Idin”; a gha khian gbẹn ọnrẹn, abidi nọkhua ẹre a ya suẹn ọnrẹn, na mieke na rẹn wẹẹ, idin ne emwa hia ni wulo rrie ẹre a guan kaẹn.​—Ya ghee IDIN.

• Hẹmis.

  Ọna ọre ẹbọ ne Ivbi e Grik ga; irẹn ọre ovbi e Zus. Vbe ẹghẹ ne Pọl na gha rre Listra, emwa na te gha tie ẹre Hẹmis, rhunmwuda, iran yayi wẹẹ, e Hẹmis ẹre ọ yo uhunmwu ne avbe ẹbọ kevbe wẹẹ, irẹn ọre ẹbọ nọ ya ẹmwẹ maan ọmwa unu.​—Iwinna 14:12.

• Hẹrọd.

  Ọna ọre eni na tie ẹgbẹe ne Ivbi e Rom zẹ nọ gha khaevbisẹ yan Ivbi e Ju. Emwi na wa mobọ rẹn Hẹrọd ne Ogidigan yi, ọre ọgua Osa nọ rre Jerusalẹm nọ werriegbe bọ kevbe nọ na we na gbele emọ hia ni rre ukpo eva gha die otọ, rhunmwuda nọ na gha hoo nọ gbe Jesu rua. (Mat 2:16; Luk 1:5) Hẹrọd Akeleọs kevbe Hẹrọd Antipas, ni re ivbi e Hẹrọd ne Ogidigan ẹre a zẹ nọ gha khaevbisẹ yan abọ eso vbe arriọba ọghe erha iran. (Mat 2:22) Ọmwa ne arriọba e Rom zẹ nọ gha khaevbisẹ yan ako eso ẹre Antipas ghaa khin. Emwa wa mobọ gha tie ẹre “ọba”; vbe uwu ukpo eha vbe ukhiọnmwẹ ne Kristi ya winna iwinna rẹn, ya sẹ ẹghẹ ne emwi nọ rre ebe Iwinna uhunmwu ẹnrẹn 12 ya sunu, ẹre ọ ya khaevbisẹ. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Iwinna 4:27; 13:1) Vbe iyeke ọni, Hẹrọd Agripa I, nọ re eyẹ ọghe Hẹrọd ne Ogidigan na suẹn gha khaevbisẹ, sokpan, vbọ ma he kpẹẹ vba, odibo Osanobua na gbe ẹre rua; ovbi ẹghẹ kherhe ẹre ukhamwẹ ọnrẹn yae vbe otọ. (Iwinna 12:1-6, 18-23) Ovbi ẹre ighẹ Hẹrọd Agripa II, na ghi suẹn gha kha; irẹn ẹre ọ ghaa khaevbisẹ, ọ te sẹ ẹghẹ ne Ivbi e Ju ya sọtẹ daa arriọba e Rom.​—Iwinna 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hibru.

  Ebram (Ebraham) ọre ọmwa okaro na loo ẹmwẹ na ginna; te a loo ẹmwẹ na nẹẹn vbe ẹghẹ ne irẹn vbe Ivbi Amọ na gha rre ẹdogbo ọkpa, na mieke na rẹn wẹẹ, irẹn i re Ovbi Amọ. Ivbi e Hibru ẹre a ghi gha tie Ivbi Ebraham ni la uniẹn e Jekọb rre; e Hibru ẹre a vbe gha tie ẹvbo ne iran ghaa zẹ. Vbe ẹghẹ ne Jesu na gha rre agbọn na, emwa ghaa ya ẹmwẹ Aramaik nibun gua e Hibru ne iran ghaa zẹ; ẹvbo e Hibru na ẹre Kristi vbe erhuanegbe ẹre ghaa zẹ.​—Gẹn 14:13; Ẹks 5:3; Iwinna 26:14.

• Hisọp.

  Ọna keghi re emwiokọ nọ mwẹ abọ kevbe ebe ni ye mose mose; a ghaa loo ẹre ya sanmwẹ esagiẹn ra amẹ yan emwa vbe ẹghẹ akpehuan. A sẹtin miẹn wẹẹ, emwiokọ na ọre marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). A sẹtin miẹn wẹẹ, e marjoram na gba ginna abọ erhan, ọre hisọp na guan kaẹn vbe ebe Jọn 19:29; ọ sẹtin vbe gha re durra, ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, e durra gha sẹtin gha mwẹ erhan nọ taẹn nọ gha gia loo ya mu ihiọn na fi ye uwu ayọn nọ kaẹn ye Jesu unu vbe uhunmwu erhan irrioya; e durra keghi rre usun emwiokọ na tie ẹre sorghum (Sorghum vulgare).​—Hib 9:19.

• Huan (nọhuanrẹn).

  Ẹ i wa re nai na gbiruẹn ọkpa ẹre Baibol loo ẹmwẹ na ginna, ọ vbe dekaẹn na gha re nẹi mwẹ okan ra orra kevbe na lẹẹ ne emwi ke emwi nọ gha sẹtin mu uyinmwẹ ima rhia, ra nọ gha sẹtin yae khian enọ gbiruẹn, ra nọ gha sẹtin ya ima khian emwa ni ma huan vbe odaro Osanobua. Evba ya ẹmwẹ na kha vbe Uhi e Mozis, ọre ne ọmwa gha re nọhuanrẹn zẹvbe nọ gua Uhi ro.​—Lẹv 10:10; Psm 51:7; Mat 8:2; 1 Kọr 6:11.

I

• Ibiriki.

  Ọna ọre omwa na ya mwa utanmwẹ ọghe ehe na la. Uhukpa ẹre ẹmwẹ na ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn na ka wa gha gbẹn; ebe Matiu 5:41 ẹre ọ na ladian. Egbọre vbene Ivbi e Rom ya gha ka ibiriki ọkpa nọ re emita 1,479.5 (ibata 4,854) ẹre a ya roro ibiriki ọkpa vbe ebe Matiu nii. Ihe ọvbehe ne “ibiriki” na vbe ladian, vbe na ghee ebe Luk 24:13, Jọn 6:19, kevbe Jọn 11:18, omwa na tie ẹre stediọm ẹre ọ ka wa gha rre avbe ako na; sokpan, te a fi ẹre werriẹ khian inu nọ khin vbe ibiriki.

• Ibobo.

  Ọna keghi re emwi na bọnmwẹ kua vbe emwiokọ vbe a ghaa khan rẹn, a ghi sẹ enọ gia re nọ rrọọ rae. A vbe loo ibobo ya gie emwi nẹi mwẹ esa ra emwi nẹi maan.​—Psm 1:4; Mat 3:12.

• Idin ayere.

  Ọna ọre ehe na mu ikun orinmwi yi. Ẹmwẹ na ọre mne·meiʹon vbe Grik, evba yae kha ọre “na ye ọmwa emwi rre,” nọ rhie ma wẹẹ, a gha ye emwa ni wulo rre.​—Jọn 5:28, 29.

• Idin.

  A gha ya abidi nekherhe gbẹn “idin,” a ghi rẹn wẹẹ idin na ree dọmwadẹ emwa yi ẹre a guan kaẹn. Sokpan, a gha ya abidi nọkhua suẹn ọnrẹn, a ghi rẹn wẹẹ idin ne emwa hia ni wulo rrie ẹre a guan kaẹn; ọni ẹre Ivbi e Hibru tie ẹre “Si-ọl,” Ivbi e Grik na gha tie ẹre “Hedis.” E Baibol keghi gie ẹre zẹvbe ehe ne emwa i na sẹtin ru emwi rhọkpa, iran ma vbe rẹn emwi rhọkpa.​—Gẹn 47:30; Asan 9:10; Mat 27:61; Iwinna 2:31.

• Idinmwiamẹ; Dinmwiamẹ.

  Emwi na ya ẹmwẹ na kha ọre “na dinmwi ọmwa ra emwi” ye uwu amẹ. Jesu wẹẹ, te ọ khẹke ne erhuanegbe ẹre gha dinmwiamẹ, emwi nẹi mwẹ a ma ru nọ. Vbe uwu ako eso ne Ebe Nọhuanrẹn na guan kaẹn idinmwiamẹ, ọ sunu ye idinmwiamẹ ọghe Jọn, na na dinmwi ọmwa ye uwu orhiọn nọhuanrẹn, kevbe na na dinmwi ọmwa ye uwu erhẹn, kevbe ọvbehe vberriọ.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Jọn 3:23; 1 Pit 3:21.

• Igbiragia.

  Ọna ọre ọmwa nọ gu emwa nẹi re ọdafẹn ọnrẹn ra ọvbokhan rẹn ru emwi ọdọ vbe amwẹ, katekate nọ mieke na yae khuan igho. (Emwi nọ demu ighẹ ẹmwẹ e Grik na nọ re porʹne, na ke zedu “igbiragia” ladian ọre “na khiẹn emwi.”) Okhuo ẹre a mobọ wa loo ẹmwẹ na ginna, agharhemiẹn wẹẹ, e Baibol vbe guan kaẹn ikpia ni ghaa re igbiragia. Uhi e Mozis ma kue yọ na gha gbe igbiragia, ọ ma vbe kue yọ na loo igho na miẹn vbe igbiragia ne ọmwa gbe, ya ru izọhẹ vbe owa ugamwẹ ọghe Jehova; ọna keghi lughaẹn ne emwi ne emwa igẹbọ ghaa ru vbe ẹghẹ nii, ne iran na gha gbe igbiragia vbe owa ugamwẹ ọghe iran, ne iran mieke na yae gha khuan igho. (Diut 23:17, 18; 1 Ọba 14:24) E Baibol vbe ya ẹmwẹ na gie emwa, agbẹnvbo ra otu ni kha wẹẹ iran ga Osanobua, vbene iran na ye mwẹ odẹ eso ne iran ya mwẹ obọ vbe igẹbọ. Vbe igiemwi, ebe Arhie Maan keghi gie ugamwẹ ohoghe na tie ẹre “Babilọn Nọkhua” zẹvbe igbiragia, rhunmwuda nọ na gu emwa ni khaevbisẹ vbe agbọn na mu obọ, nọ mieke na gha mwẹ ẹtin kevbe ẹfe.​—Arhie 17:1-5; 18:3; 1 Krọ 5:25.

• Igho.

  Ọna ọre igho ọghe aranmwẹ; a ghaa loo ẹre ya wọn amẹ ra emwi ke emwi na ghi wọn nẹ, a ghaa tue ori ye uwu ẹre, a ghaa tue ẹmu (ink) na ya gbẹn emwi kevbe emwi na ya te egbe ye uwu ẹre, a ghaa loo ẹre ya ru emwi na ya kpee ihuan, a vbe gha loo ẹre ya ru emwi ughughan na ya tie emwa, vbe na ghee okpe. (1 Sam 16:1, 13; 1 Ọba 1:39; Ẹzik 9:2) Vbe Baibol, a mobọ loo ẹmwẹ na ighẹ “igho” ginna ẹtin kevbe akhọnmiotọ.​—Diut 33:17; Mai 4:13; Luk 1:69.

• Ihako.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ọna ore igho uhunmwu na we ne dọmwadẹ emwa gha hae.​—Neh 5:4; Rom 13:7.

• Ihẹn.

  Ọna keghi re ẹmwẹ nọ wegbe ra emwi dan na tae wẹẹ ọ khian rruan ọmwa ra emwi. Ọna i wa re ne ọmwa na rhoo, ra na na mu ohu dan. Emwi na mobọ ya ihẹn kha, ọre ẹmwẹ ne ọmwa tae nọ ya gie emwi dan nọ khian rruan ọmwa ra emwi; Osanobua gha tie ihẹn, ra ọmwa na rhie asẹ na na tie ihẹn, ọ ghi gha re emwi na ta yotọ nọ khian sunu vbe odaro, ẹ i vbe re emwi na ya rhẹghẹrẹ.​—Gẹn 12:3; Nọm 22:12; Mak 11:21; Iwinna 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.

• Ikẹkẹ ẹsin.

  Ọna keghi re ikẹkẹ nọ mwẹ owẹ eva, ne ẹsin si khian; a loo ẹre ya mu emwa ra ihẹ, a vbe yae yo okuo.​—Ẹks 14:23; Giọg 4:13; Iwinna 8:28; Arhie 9:9.

• Iko.

  Ọna ọre ẹbu emwa ni si egbe koko rhunmwuda emwi eso, ra iwinna eso ne iran khian ru. Ivbi Izrẹl ẹre a mobọ loo ẹmwẹ na ginna vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a keghi loo ẹmwẹ na ginna edọmwadẹ iko ọghe Ivbi Otu e Kristi, sokpan, eke na na wa mobọ loo ẹmwẹ na, ọre vbe a ghaa guan kaẹn iko ọghe Ivbi Otu e Kristi hia.​—1 Ọba 8:22; Iwinna 9:31; Rom 16:5.

• Ile.

  Ọna keghi re emwi ne Osanobua kevbe emwa nagbọn gba rhie obọ yi, iran ghi kha wẹẹ iran gha ru emwi eso, ra iran i khian ru emwi eso; emwa nagbọn vbe gba ta ile vberriọ. Ugbẹnso, orhunmwu ọkpa ra ẹbu ọkpa ẹre ọ khian mu ẹmwẹ na ta vbe ile sẹ (ọna ọre ile ọghe orhunmwu ọkpa ra ẹbu ọkpa, ọni nọ wẹẹ, orhunmwu ọkpa ra ẹbu ọkpa ghi ru eyan vbe ile nii). Ugbẹnso, orhunmwu eva ra ẹbu eveva ẹre ọ khian koko mu ẹmwẹ na ta vbe ile nii sẹ (ọna ọre ile ne orhunmwu eva ra ẹbu eva rhie obọ yi). Vbọ gberra ile ne Osanobua gu emwa nagbọn ta, e Baibol vbe ya unu kaẹn ile ne emwa nagbọn gu egbe iran ta, ile ne uniẹn eso gu uniẹn ọvbehe ta, ile ne agbẹnvbo eso gu agbẹnvbo ọvbehe ta, ra ne ẹbu emwa vbe gu ẹbu ọvbehe ta. Usun ile nọ he wa kakabọ da otọ sẹ ọre ile ne Osanobua gu Ebraham ta, nọ gu e Devid ta, nọ gu agbẹnvbo ọghe Izrẹl ta (nọ re ile ọghe Uhi), kevbe nọ gu Izrẹl ọghe Osanobua ta (nọ re ile ọghe ọgbọn).​—Gẹn 9:11; 15:18; 21:27; Ẹks 24:7; 2 Krọ 21:7; Luk 22:29; Iwinna 3:25; 2 Kọr 3:6; Hib 8:6.

• Ilirikọm.

  Ọna ọre otọ ne arriọba e Rom ghaa khaevbisẹ yan, nọ rre odẹ orrie (northwest) ọghe Gris. E Pọl mu okhian sẹ Ilirikọm vbe ẹghẹ nọ ya gha kporhu lele ehe ughughan, sokpan, e Baibol ma tae deghẹ ọ wa kporhu vba, ra deghẹ te ọ wa sẹ evba kẹkan.​—Rom 15:19.

• Imuegbeyotọ.

  Ọna ọre ẹdẹ na miẹn vbe a ghaa tie ẹre akhuẹ ọre Ẹdẹ Ikẹtin; ẹdẹrriọ ẹre Ivbi e Ju ya ru emwamwa nọ khẹke, ne iran ya mu egbe yotọ khẹ Ẹdẹ Ikẹtin. Ẹghẹ ne ovẹn ya dero vbe ota, ẹre ẹdẹrriọ ya sẹ ufomwẹ; ọni ẹre a ghi tie ẹre ẹdẹ e Fraide vbe ẹdẹnẹrẹ. Ke ẹghẹ nii kpa, Ẹdẹ Ikẹtin ghi suẹn. Ota ẹre Ivbi e Ju ke ka ẹdẹ ọghe iran, ọ ghi vbe ya fo vbe ota nọ lelẹe.​—Mak 15:42; Luk 23:54.

• Irhiso.

  Ọna keghi re avbe atete ni ya usun khian. Uhi e Mozis kue yọ na gha rriọẹ. Oghẹn irhiso sẹtin wa mu emwi ne iran rhirhi dekun rhia, iran ghi rriọẹ sotọ; egbe emwi vbenian ẹre Baibol gie re zẹvbe orueghe.​—Ẹks 10:14; Mat 3:4.

• Iruemwiẹse.

  Emwi na ya iruemwiẹse kha vbe Ebe Nọhuanrẹn, ọre ne ọmwa gha ru emwi nọ gbae vbe odaro Osanobua.​—Gẹn 15:6; Diut 6:25; Zẹf 2:3; Mat 6:33, ftn.

• Irunmwu (ukpokpo ra erhan).

  Irunmwu, ukpokpo, ra erhan na guan kaẹn na, ọre avbe irunmwu (ra emwiokọ) nibun ni zọọ vbe eke ne amẹ ye, ne Ebo tie ẹre reed. Vbe ako nibun na na loo ẹre vbe Baibol, irunmwu na tie ẹre Arundo donax ẹre a guan kaẹn.​—Mat 27:29; Arhie 11:1.

• Isẹ.

  Emwi na yae kha ọre, “erriọ ẹre ọ khian gha ye,” ra “ẹ i mwẹ ọ ma sunu.” Ẹmwẹ e Hibru nọ re ʼa·manʹ, ẹre a ke rhie ẹmwẹ na ladian; evba yae kha ọre “nọ gia mu ẹtin yan; na gba ẹko ẹre.” Eke na na gha loo ẹmwẹ na nọ re “Isẹ” ọre adeghẹ emwa na gba vẹn ihẹn ye emwi, a na na erhunmwu, ra ọmwa na ta ẹmwẹ. A loo ẹmwẹ na ginna e Jesu vbe ebe Arhie Maan.​—Diut 27:26; 1 Krọ 16:36; Rom 1:25; Arhie 3:14.

• Isọtẹ (apọstesi).

  Ẹmwẹ e Grik nọ re a·po·sta·siʹa ẹre a ke rhie ẹmwẹ na ladian. Evba yae kha ọre “na gban egbe ne emwi.” Ọ vbe ginna “ne ọmwa na zẹ egbe ẹre hin usun rre, ne ọmwa na yan gbe emwi, ra ne ọmwa na sọtẹ.” Evba mobọ wa loo “isọtẹ” (ra “apọstesi”) ginna vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ọre emwa ni zẹ egbe iran hin ugamwẹ ẹmwata rre.​—Itan 11:9; Iwinna 21:21; 2 Tẹs 2:3.

• Itan.

  Ọna ọre ẹmwẹ ẹwaẹn ra okha ne kuẹi ne ọmwa ta, na ya ma ọmwa emwi, ra na ya ta ẹmwata ne uhunmwu ẹmwẹ ma ọmwa, vbe nai na ta ẹmwẹ nọ bun gbe. Itan nọ rre Baibol sẹtin gha re ẹmwẹ nai wa rherhe rẹn otọ re, ra ẹmwẹ nọ yevbe na ghee ido. Ọmwa gha kpa itan, u ghi rẹn wẹẹ, ọ mwẹ ẹmwata ne uhunmwu ẹmwẹ nọ hoo nọ rhie ladian, sokpan, igiemwi ẹre a mobọ yae ru. Itan eso keghi do khian ẹmwẹ na ya ta emwa eso ọtagiẹ ra na ya zaan emwa eso.​—Asan 12:9; 2 Pit 2:22.

• Ivbi e Kaldia.

  Ena ọre emwa ni rre otọ ne ẹzẹ e Taigris kevbe ẹzẹ e Yufretis lẹẹ la. Vbe ẹghẹ nẹdẹ, ẹvbo Ivbi e Kaldia nọ ghi hin usi sẹ ọre Ọr, ọna ọre ẹvbo ne Ebraham ke rre.​—Iwinna 7:4.

• Ivbi e Midia.

  Ọna ọre emwa ni ke uniẹn ọghe ovbi e Jefẹt na tie ẹre Medai rre; iran keghi yin otọ ọkpa na ghi do rẹn ye otọ e Midia vbe okiekie; otọ na keghi re otọ ne oke vuọẹn vbe ẹvbo na tie ẹre Irran (Iran). Ivbi e Midia ghaa rre Jerusalẹm vbe ẹghẹ na ya gha do ugie Pẹntikọst vbe ukpo 33 C.E.​—Iwinna 2:9.

• Ivbi e Sameria.

  Uniẹn igbe ọghe arriọba Izrẹl nọ rre odẹ okuọ ẹre a ka gha loo eni na ginna, sokpan, Ivbi Asiria ghi khọnmiotọ yan e Sameria nẹ vbe ukpo 740 B.C.E., iran keghi viọ eghọẹn eso gha die otọ e Sameria. Ke eghọẹn nii kevbe Ivbi Izrẹl ni ghaa rre otọ nii, ẹre a ghi gha tie ẹre Ivbi e Sameria. Vbe ẹghẹ ọghe Jesu, a gha sunu ye ẹmwẹ na ighẹ Ivbi e Sameria, emwi nọ la emwa ekhọe i mobọ re uniẹn emwa ra arriọba, sokpan, emwa ni rre otu ugamwẹ nọ ghaa rre ikinkin ọghe otọ e Siẹkẹm kevbe Sameria nẹdẹ ẹre ọ la emwa ekhọe. Emwi ne otu na yayi wa kakabọ lughaẹn ne iyayi ọghe ugamwẹ Ivbi e Ju.​—Jọn 8:48.

• Ivbiyokuo Ni Khẹ Ẹguae.

  Ena ọre ivbiyokuo e Rom eso na we nọ gha gbaroghe ọba nọ khaevbisẹ yan otọ hia ni rre ototọ e Rom (emperor). Ivbiyokuo na, na do gha mwẹ ẹtin vbe arriọba e Rom, rhunmwuda ọni, iran gha sẹtin mu ọba nọ khaevbisẹ yan otọ hia ni rre ototọ e Rom (emperor) hin ukpo rre, iran gha vbe sẹtin ye ẹre ike.​—Fil 1:13.

• Iwinna ọyunnuan.

  Ọna keghi re emwi nọ yan ọmwa unu ruan na ma ya ẹtin kẹkan ru. Vbe ihe eso vbe Baibol, ẹmwẹ na loo ro ya gie ẹre ọre, “iwinna ama.”​—Mat 11:20; Iwinna 4:22; Hib 2:4.

• Iyama (ama); Emwi na ya yi ama; Emwi na ya gbalọ emwi gbua.

  Ọna keghi re emwi na loo ya yi ama ye emwi, (a mobọ loo ẹre ye ekẹn ra emwi nọ ranran, ne Ebo tie ẹre wax) na ya rẹn ọmwa nọ yan emwi, na ya rhie ẹre ma wẹẹ ẹmwata ẹre emwi khin, ra na ya rhie ẹre ma wẹẹ a koko gba ta ẹmwẹ nẹ. A vbe yae khui ebe na gbẹnnẹ emwi yi, kevbe emwi ọvbehe vbe na ghee ẹkhu ra idin, ne ọmwa rhọkpa ghẹ mieke na sẹ evba. Emwi nọ wegbe vbe na ghee okuta, esanmwa (ivory) ra erhan, ẹre a ya gha ru emwi na ya yi ama ye emwi vbe ẹghẹ nẹdẹ; iran ghi kaa ikpẹmwẹ eso yọ, iran sẹtin vbe vinnọ isama eso yọ. A vbe gha loo avbe ẹmwẹ na guan kaẹn na, ya gie emwi nọ re ọghe ẹmwata, a vbe yae gie emwi nọ khian ọghe ọmwa nẹ, ra emwi na rhie lẹre ra emwi oro.​—Mat 27:66; Jọn 6:27; Ẹfis 1:13; Arhie 5:1; 9:4.

• Iyẹn nọ maan.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ọna keghi re iyẹn nọ maan nọ dekaẹn Arriọba Osanobua kevbe imiẹnfan na gha miẹn deghẹ a na mu ẹtin yan e Jesu Kristi.​—Luk 4:18, 43; Iwinna 5:42; Arhie 14:6.

• Izọese.

  Ọna ọre izọhẹ na ru gie Osanobua, na ya kpọnmwẹ ọnrẹn ye ẹse nọ ru ne ọmwa, na ya rhie ẹre ma wẹẹ a rriabe, kevbe na ya gu ẹre ru adọlọ. Ke otọ gha dee, ẹre emwa nagbọn ke ya ekhọe obọ iran zọ ese gie Osanobua, Ebẹl ẹre ọ suẹn ọnrẹn; usun emwi ne iran ya zọ ese ọre aranmwẹ. Erriọ ẹre iran wa gha ru ẹre, a te miẹn wẹẹ Osanobua do loo e Mozis ya yi Uhi yọ wẹẹ, emwi nọ khẹke na gha ru nọ. Jesu ghi rre do ya arrọọ ọghẹe ru izọese nọ gbae nẹ, esa ma ghi gha rrọọ na gha ya aranmwẹ zọ ese. Ọrheyerriọ, ọ gha gia na kha wẹẹ Ivbi Otu e Kristi ye zọ ese gie Osanobua vbe ẹdẹnẹrẹ, sokpan, ẹ i ghi re ọghe aranmwẹ ra egbe izọese na ghaa ru vbe ẹghẹ nẹdẹ.​—Gẹn 4:4; Hib 13:15, 16; 1 Jọn 4:10.

• Izrẹl.

  Ọna ọre eni ne Osanobua mu ne Jekọb. Ọna ọre eni na ghi gha tie emwa hia ni ke uniẹn e Jekọb rre; ẹghẹ hia ẹre a ghi ya gha tie iran eni na. Eni na mobọ gha tie emọ hia ne Ivbi e Jekọb iweva (12) biẹlẹ ọre Ivbi Izrẹl, ra igiowa ọghe Izrẹl. Ọ ghaa mwẹ ẹghẹ ne uniẹn igbe ọghe Izrẹl ya wannọ egbe hin arriọba Izrẹl nọ rre odẹ ahọ rre; odẹ okuọ ẹre uniẹn igbe na ghaa ye. Ivbi Izrẹl ẹre a ghaa tie uniẹn igbe na nọ rre odẹ okuọ. Vbene ẹghẹ ya khian, a kegha tie Ivbi Otu e Kristi na hannọ zẹ, “Izrẹl ọghe Osanobua.”​—Gal 6:16; Gẹn 32:28; Iwinna 4:10; Rom 9:6.

J

• Jehova.

  Igba eha i rrọọ vbe iyeva nọ ya yan iyisẹn vbe ihe eva (237) ẹre Izedu Agbọn Ọgbọn Ọghe Ebe Nọhuanrẹn loo eni na ighẹ e Jehova, vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Emwi nọ si ẹre na na loo eni Osanobua vbe Baibol na, ọre rhunmwuda emwi eso na khian ya unu kaẹn na, nọ so igiẹ yọ wẹẹ te ọ khẹke na loo ẹre:

  1. 1. Ikpẹmwẹ enẹ na tie ẹre Tetragrammaton, na ghaa loo ya gbẹn eni Osanobua vbe Hibru, wa gba Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na ghaa loo vbe ẹghẹ ọghe Jesu kevbe avbe ukọ ọghẹe. (Tetragrammaton na יהוה ọre ikpo [consonant] enẹ na ya gbẹn eni Osanobua vbe Hibru.)

  2. 2. Vbe ẹghẹ ọghe Jesu kevbe avbe ukọ ọghẹe, ikpẹmwẹ enẹ na, na tie ẹre Tetragrammaton vbe gha rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na zedu ẹre ghee Grik.

  3. 3. Ako nibun vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ya ima rẹn wẹẹ, ẹghẹ hia ẹre Jesu ya gha loo eni Osanobua, ọ na vbe gi emwa rẹn wẹẹ eni na tie Osanobua ni khin.—Jọn 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, Osanobua ẹre ọ vbe dia emwa ya gbẹn Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, na ghi do mu ba Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, ọ ma deyọ deghẹ a na miẹn wẹẹ, a ma ghi miẹn eni e Jehova vbe ọghe Grik nọ rrọọ.

  5. 5. Ẹmwẹ na ighẹ e “Jah,” nọ re odẹ na ya tie eni Osanobua deghẹ a ma hoo na tie ẹre fo, keghi ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn.—Arhie Maan 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Emwi eso ne Ivbi e Ju nẹdẹ gbẹnnẹ ya ima rẹn wẹẹ, Ivbi Otu e Kristi ni ghaa re Ivbi e Ju vbe gha loo eni Osanobua vbe emwi ne iran ghaa gbẹnnẹ.

  7. 7. Emwa eso ni rri egie ebe vbe iruẹmwi e Baibol khare wẹẹ, ọ khọ wẹẹ, eni Osanobua ladian vbe ako eso vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn na ya unu kaẹn vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn.

  8. 8. Eni Osanobua ladian vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn na zedu ẹre ghee ẹvbo ughughan ni gberra iyisẹn.

  Ọ dewarorua wẹẹ, ọ wa khẹke na rhie eni Osanobua ighẹ e Jehova ye ako nọ khẹke nọ gha ye vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Ọna ọre emwi ne emwa ni zedu Izedu Agbọn Ọgbọn wa ru zẹẹ. Iran wa rhie ọghọ ne eni Osanobua, iran i yae ku hiehie; emwi hia ne iran miẹn vbe Ebe Nọhuanrẹn na ka wa gha gbẹn ne iran ke zedu, ẹre iran wa gbẹn yotọ zẹẹ, ohan i gi iran rhie emwi rhọkpa hin vbọ.—Arhie Maan 22:18, 19.

• Jekọb.

  Ọna ọre ovbi Aizik vbe Rebeka. Vbọ ghi zẹ kpẹẹ, Osanobua na ghi he ẹre Izrẹl; irẹn ẹre ọ ghi do gha re erha odede ọghe Ivbi Izrẹl (iran na ẹre a ghi do gha tie ẹre Ivbi e Ju vbe okiekie). Emọ ikpia iweva (12) ẹre ọ ghaa mwẹ; emọ ikpia na kevbe ivbi iran ẹre ọ ghaa re uniẹn iweva (12) ọghe agbẹnvbo Izrẹl. A ye gha tie agbẹnvbo Izrẹl ra Ivbi Izrẹl, “Jekọb.”​—Gẹn 32:28; Mat 22:32.

• Juda.

  Ọna ọre ọmokpia nogienẹ ne Lia biẹ ne Jekọb. Vbe Jekọb khian ghi wu, ọ keghi ta ẹmwẹ akhasẹ yotọ wẹẹ, okpọmwa nọ khian gha khaevbisẹ vbe ẹdẹdẹmwẹdẹ gha ke uniẹn e Juda rre. Uniẹn e Juda ẹre Jesu la rre vbe a biẹ ọre vbe agbọn na. E Juda kegha re eni na vbe gha tie uniẹn e Juda re; vbe ẹghẹ ne arriọba Izrẹl ghi ya wannọ egbe ye ihe eva, a na gha tie arriọba ọkpa vbọ “e Juda.”​—Gẹn 29:35; 49:10; Hib 7:14.

K

• Khan emwiokọ; Eke na na khan emwiokọ.

  Ọna ọre na na khan emwiokọ hin ibobo ẹre rre; eke na na ru iwinna na, ẹre a tie ẹre eke na na khan emwiokọ. A gha khian khan emwiokọ vbe ẹghẹ nii, a ghi ka ya ematọn gbe ẹre; sokpan, ọ ghaa bun, iran ghi loo emadogua nọkhua ya wiẹn nene emwiokọ. Usun emadogua ne iran loo ọre threshing sledges ra threshing rollers. Aranmwẹ ẹre iran loo ya si avbe emadogua na. Iran gha zagha emwiokọ nii lele otọ vbe ehe na na khan emwiokọ, iran ghi mu emadogua na yan rẹn, aranmwẹ ghi gha si ẹre lele uhunmwu emwiokọ ni rre otọ nii khian. Eke na bọe lẹga, nọ yo, ne otọ ẹre vbe rriẹ kevbe ne ẹhoho vbe rherhe sẹ, ẹre iran mobọ zagha avbe emwiokọ na yi.​—Lẹv 26:5; Aiz 41:15; Mat 3:12.

• Kọr.

  Ọna ọre omwa na ya mwa emwi nọ kae kevbe amẹ, ra emwi ọvbehe vberriọ. E kọr ọkpa ọre elita 220 (egalọn 58.1/200 dry qt), ọna keghi gua omwa ọghe ebat ro.​—1 Ọba 5:11; Luk 16:7, ftn.

• Kristi.

  Jesu ẹre a loo eni na ginna, ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹre ladian ọre Khri·stosʹ; ẹmwẹ e Hibru na zedu ẹre zẹvbe “E Mezaia” ra “Ọmwa Na Hannọ Zẹ,” kevbe ẹmwẹ e Grik na ighẹ Khri·stosʹ, ẹmwẹ ọkpa ẹre eveva demu.​—Mat 1:16; Jọn 1:41.

L

• Lẹptọn.

  Ọna ọre ekọẹn (agiẹghẹ) nọ ghi kherhe sẹ, na ya ekọpa ra e brọnz ru, ne Ivbi e Ju ghaa loo vbe ẹghẹ ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. E Baibol eso na zedu ẹre vbe tie ẹre “mite.”​—Mak 12:42, ftn.; Luk 21:2, ftn.

• Livai; Ovbi e Livai.

  Ọna ọre ọmokpia ne ukpogieha ne Lia biẹ ne Jekọb; a vbe gha tie uniẹn ọghẹe, Ivbi e Livai. Emọ ikpia eha ne Livai biẹlẹ ọre enikaro ọghe ẹbu eha na ghae Ivbi e Livai yi. Ugbẹnso, a gha wẹẹ, “Ivbi e Livai,” a ghi rẹn wẹẹ uniẹn ọghe Livai hia ẹre a guan kaẹn; sokpan, a i mobọ ka avbe ohẹn ni ke ẹgbẹe ọghe Erọn rre ba ẹre. A ma ghae otọ rhọkpa sẹ Ivbi e Livai obọ vbe otọ ne Osanobua yan rẹn wẹẹ irẹn gha mu ne Ivbi Izrẹl; sokpan, a keghi viọ ẹvbo eva i rrọọ vbe ekigbesiyeha (48) ne iran, vbe uwu otọ nọ sẹ uniẹn nikẹre obọ.​—Diut 10:8; 1 Krọ 6:1; Hib 7:11.

M

• Mana.

  Ọna ọre evbare ne Ivbi Izrẹl wa mobọ gha re vbe ukpo iyeva (40) ne iran gbe vbe uwu ato. E Jehova ẹre ọ kpemehe evbare na ne iran. Vbọ gberra Ẹdẹ Ikẹtin ọkpa, owiẹ owiẹ ẹre Ivbi Izrẹl ya gha vba evbare na vbe otọ, evbu ghi tuo yan rẹn; emwi ọyunnuan ẹre ọna wa gha khin. Ẹghẹ okaro ne Ivbi Izrẹl ya miẹn ọnrẹn, iran na wẹẹ, “Vbe ọna khin yi?” Vbe Hibru, ọni ọre “man huʼ?” (Ẹks 16:13-15, 35) Jesu vbe loo e mana ya ru igiemwi.​—Jọn 6:49, 50.

• Masẹdonia.

  Ọna keghi re ẹvbo nọ rre odẹ okuọ ọghe Gris. Ẹghẹ ne Alẹkzanda ne Ogidigan ya gha kha, ẹre a ya suẹn gha họn usi ẹvbo na rre; ọ ma gha rre ototọ ẹvbo ọvbehe, a ghi te miẹn wẹẹ, arriọba e Rom do khọnmiotọ yan rẹn. Vbe ẹghẹ okaro ne ukọ e Pọl ya mu otuẹ gha rrie Europe, arriọba e Rom ẹre ọ ghaa khaevbisẹ yan e Masẹdonia. Igba eha ẹre Pọl yo evba.​—Iwinna 16:9.

• Mezaia.

  Ẹmwẹ e Hibru ẹre ẹmwẹ na ke rre; evba yae kha ọre “na hannọ zẹ” ra “ọmwa na hannọ zẹ.” Ẹmwẹ na ọre “Kristi” vbe Grik.​—Dan 9:25; Jọn 1:41.

• Molọk.

  Ọna ọre ẹbọ ne Ivbi Amọn ghaa ga; egbọre, ẹbọ na ẹre a vbe gha tie ẹre Malkam, Milkọm, kevbe Molẹk.​—Iwinna 7:43.

N

• Na viọ obọ yan ọmwa (na viọ obọ yan ọmwa uhunmwu).

  A ghaa viọ obọ yan emwa, na ya rhie ẹre ma wẹẹ, a mu iwinna ne kpataki ne iran; a vbe gha viọ obọ yan emwa, na ya na erhunmwu afiangbe ne iran, na ya mu iran egbe rran, ra ne orhiọn nọhuanrẹn miehe na vbe sẹ iran obọ.​—Nọm 27:18; Iwinna 19:6; 1 Tim 5:22.

• Na ya asan bolo ọmwa egbe.

  Emwi na ya ẹmwẹ na kha vbe eke na na loo ẹre vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ọre na gbe ọmwa, ra na ya asan nọ mwẹ igban ra na sele ugboloko yi gbe ọmwa.​—Jọn 19:1.

• Nad.

  Ọna keghi re ori nọ baa nọ winhin, nọ vbe kakabọ ghaan. Emwiokọ na tie ẹre spikenard (Nardostachys jatamansi) ẹre a ya ru ẹre. Rhunmwuda ne nad na kakabọ ghaan, emwa kegha loo ori ni ma ghaan gbe ya gua ẹre, emwa eso vbe gha ru e nad nẹi maan ladian. Ẹ i khabe ne Mak vbe Jọn na kha wẹẹ, “e nad nọ maan” ẹre a tue yan e Jesu.​—Mak 14:3; Jọn 12:3.

• Naisan.

  Vbe a ghi fan Ivbi e Ju nẹ vbe Babilọn, iran keghi suẹn gha tie uki Ebib “Naisan.” Zẹvbe ne Osanobua we ne Ivbi e Ju ya gha ka uki ọghe iran, e Naisan ọre uki nokaro, sokpan, ọ na gha re uki nogie ihinrọn zẹvbe ne iran ka ya kae dee yi. Odẹ March 15 ya sẹ April 15 ẹre Naisan de yi. (Neh 2:1) Ikpẹdẹ nogie 14 vbe uki e Naisan ẹre Ivbi e Ju do ugie Alagberra; ẹdẹrriọ ẹre Jesu mu ugie evbare ota ọghe Enọyaẹnmwa gbọọ. (Luk 22:15, 19, 20) Ẹdẹrriọ ẹre a vbe kan e Jesu mu erhan irrioya.​—Luk 23:44-46.

• Nene Odẹ.

  A loo ẹmwẹ na vbe Ebe Nọhuanrẹn ya gie odẹ ne ọmwa ya ru emwi ra uyinmwẹ ọmwa; ọna sẹtin gha re nọ yẹẹ e Jehova ra nọ sọnnọ ọnrẹn. A keghi gie emwa ni khian erhuanegbe Jesu Kristi zẹvbe emwa ni rre “Nene Odẹ,” ọni rhie ma wẹẹ, odẹ ne iran ya loo ẹdagbọn iran rhie ẹre ma wẹẹ iran mu ẹtin yan e Jesu Kristi kevbe wẹẹ, iran vbe lele igiemwi nọ rhie yotọ.​—Iwinna 19:9.

• Nọ ma huan; Awua.

  A gha wẹẹ emwi ma huan, ọni rhie ma wẹẹ emwi nii gbiruẹn; ọ sẹtin vbe gha re ne ọmwa rra uhi. Sokpan, vbe ihe nibun vbe Baibol, emwi nọ ma huan ọre emwi ne Uhi e Mozis ka ye emwi awua, ra nọ gbodan ghee. (Lẹv 5:2; 13:45; Mat 10:1; Iwinna 10:14; Ẹfis 5:5)​—Ya ghee HUAN.

• Nọhuanrẹn (ni huanrẹn); Uhuanmwẹ.

  Ọmwa nọhuanrẹn ẹre Jehova tobọre wa khin; a gha wẹẹ ọmwa huanrẹn, ọni rhie ma wẹẹ, ọmwa nii i zẹdẹ mwẹ orra hiehie vbe odẹ nọ ya yin, kevbe wẹẹ, ẹ i vbe mwẹ okan hiehie. (Ẹks 28:36; 1 Sam 2:2; Jọn 17:11) A gha loo ẹmwẹ e Hibru kevbe ẹmwẹ e Grik na ke zedu avbe ẹmwẹ na ladian ginna ọmwa nagbọn (Mak 6:20; Iwinna 3:21), a na loo ẹre ginna emwi (Rom 7:12; 11:16; 2 Tim 3:15), a na loo ẹre ginna ehe (Mat 4:5; Iwinna 7:33; Hib 9:1), kevbe iwinna (Ẹks 36:4), ọ rhie ma wẹẹ, te a zẹ ọre kọ, ra te a kpe ẹre huan ne Osanobua nọhuanrẹn; ọni ọre na zẹ ọmwa ra emwi kọ rhunmwuda ugamwẹ ọghe Jehova. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a vbe loo ẹmwẹ eva na, “nọhuanrẹn” kevbe “uhuanmwẹ” ya gie uyinmwẹ nọhuanrẹn ne ọmwa mwẹ.​—2 Kọr 7:1; 1 Pit 1:15, 16.

O

• Obọ ọkpa vbe emwi na ghae ye ihe igbe (a ghae ye ihe igbe).

  Ọna ọre ne ọmwa na ghae emwi nọ mwẹ ye ihe igbe, ọ ghi ya obọ ọkpa vbọ hako gie ọmwa, katekate rhunmwuda ẹmwẹ ugamwẹ. Emwa vbe tie ẹre “tait.” (Mal 3:10; Diut 26:12; Mat 23:23; Hib 7:5) Zẹvbe ne Uhi e Mozis khare, emwa gha mu ugbo, iran ghi ghae emwiokọ nọ ladian vbọ ye ihe igbe, iran ghi mu obọ ọkpa vbọ ne Ivbi e Livai ne iran ya gha gaga egbe, emwi irri ọghe iran gha vbe muan, iran ghi vbe ghae ẹre ye ihe igbe, iran ghi mu obọ ọkpa vbọ ne Ivbi e Livai; erriọ ẹre iran wa gha ru ẹre vbe ukpukpo. Ivbi e Livai tobọ iran vbe gha ghae emwi na ya ha oko gie iran ye ihe igbe, iran ghi vbe mu obọ ọkpa vbọ ne avbe ohẹn ni ke uniẹn Erọn rre, ne iran miẹn ya gha gaga egbe. Gberra ena na sunu yi, e tait ọvbehe ye gha rrọọ na ghaa zẹ. Ẹ i ghi re esalẹbẹ ne Ivbi Otu e Kristi gha zẹ e tait.

• Odighi erhẹn.

  Ọna keghi re emwi nọ mudia ye ihe emwi; a gie ẹre zẹvbe ehe ne “erhẹn vbe sọlfọ na giẹn,” a vbe yae gie “uwu nogieva.” Emwa orukhọ ni ma fi werriẹ, Esu, uhiẹn ya sẹ egbe uwu kevbe Idin (ra, Hedis), ẹre a khian filo ku uwu ẹre. E Baibol khare wẹẹ, a gha vbe mu Esu nọ re ọmwa nai sẹtin bẹghe, uwu kevbe Hedis fi uwu odighi erhẹn; sokpan, ena keghi re emwi ne erhẹn i sẹtin giẹn. Ọni rhie ma wẹẹ, odighi erhẹn na i wa re eke ne erhẹn ne erhẹn na gele baa, na na rri oya etẹbitẹ, sokpan, te a yae gie emwi; emwi na yae gie ọre ọfuan ọghe etẹbitẹ.​—Arhie 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Oghẹ (fi owẹ ye oha).

  Ọna ọre ne okpia ra okhuo nọ ru orọnmwẹ nẹ na gu ọmwa ọvbehe ru emwi ọdọ vbe amwẹ, vbene a ma na kpikpi ẹre yọ.​—Ẹks 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Oghian e Kristi.

  Emwi eva ẹre ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na ladian demu. A gha sẹtin yae gie ọmwa ra emwi nọ re oghian e Kristi, ra nọ gbodan ghee ẹre. A sẹtin vbe yae gie Kristi ọghe ohoghe, ọni ọre ọmwa nọ mu egbe ẹre ye ukpo e Kristi. Ọmwaikọmwa, otu ke otu, ra ẹbu ke ẹbu ni ghi mu e Kristi gue aro nẹ, ra ni ba kha wẹẹ e Mezaia ẹre iran khin, ra ni gbodan ghee Kristi kevbe erhuanegbe ẹre, ọ gha gia na kha wẹẹ, eghian e Kristi ẹre iran khin.​—1 Jọn 2:22.

• Ogiukpo (aka).

  Ọna keghi re emwi na bọe nọ yo; a sẹtin miẹn wẹẹ ekẹn ẹre a ya bọe, ra okuta ni kọnkọn, ra avbe okuta na si koko ye efọnkpa, ra erhan na ya ematọn gue. Ogiukpo na ẹre emwa na gha zọ ese vbe ugamwẹ ọghe iran, iran vbe gha giẹn eturari vbọ. “Ogiukpo ọghe igọru” nekherhe ọkpa, na na gha giẹn eturari ghaa rre ughugha nokaro ọghe ibọkpọ ọghe ugamwẹ kevbe ọghe ọgua Osa. Erhan na ya igoru gue, ẹre a ya ru ẹre. “Ogiukpo ọghe ekọpa” nọkhua ọkpa, na na gha zọ ese na giẹn ruan ghaa rre orere vbe otọ ẹghodo. Emwa ni ga ẹbọ wa vbe gha loo ogiukpo.​—Ẹks 39:38, 39; 1 Ọba 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Iwinna 17:23.

• Ogie ohẹn.

  Vbe ẹghẹ na na gha lele Uhi e Mozis, ogie ohẹn ẹre ọ wa mobọ gha mudia ne emwa vbe odaro Osanobua, irẹn ẹre ọ vbe gha dia iwinna ne ohẹn nikẹre ru. Irẹn ọkpa kẹkan ẹre a kue nọ gha la ughugha nọ ghi ke uwu ẹre sẹ vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ; ọna ẹre a tie ẹre Ehe Nọ Huan Sẹ. Erriọ ẹre ọ vbe gha ye vbe a ghi vbe bọ ọgua Osa nẹ. Ẹdẹ Erinmwian ọkpa ẹre ọ ya la evba vbe ukpukpo. A vbe loo ẹmwẹ na ighẹ “ogie ohẹn” ginna e Jesu Kristi.​—Lẹv 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hib 4:14.

• Ohẹn.

  Ọna ọre okpia ne Osanobua ya zẹ ihe egbe vbe ẹghẹ Izrẹl nẹdẹ, nọ gha ru iyobọ ne ivbi ẹvbo ẹre, nọ vbe gha ma iran emwi vbekpa Osanobua kevbe uhi ẹre. Avbe ohẹn ẹre ọ vbe gha mudia ne emwa vbe odaro Osanobua, emwa gha khian zọ ese, avbe ohẹn ẹre ọ ru ẹre ne iran, avbe ohẹn ẹre ọ vbe gu iran rinmwian Osanobua, vbe iran gha ru orukhọ. Vbene a te mu Uhi e Mozis gbọọ, uhunmwuta ẹgbẹe ẹre ọ ghaa ru iwinna ohẹn vbe ẹgbẹe ọre. Vbe a ghi mu Uhi e Mozis gbọọ nẹ, ikpia ni rre ẹgbẹe ọghe Erọn ni ke uniẹn e Livai rre, ẹre ọ ghi gha ga zẹvbe ohẹn. Ikpia nikẹre vbe uniẹn e Livai ẹre ọ ghaa ru iyobọ ne iran. Vbe ẹghẹ na ya mu ile ọghe ọgbọn gbọọ, Izrẹl ọghe orhiọn (Izrẹl ọghe Osanobua) keghi khian agbẹnvbo ọghe ohẹn, Jesu Kristi na gha re Ogie Ohẹn.​—Ẹks 28:41; Hib 9:24; Arhie 5:10.

• Okpe.

  Ọna ọre emadogua na ya ematọn ru na kpee ẹhoho yi; ọ mwẹ vbene a gha ya kpee okpe na hẹ, a ghi yae gie uhunmwu gie emwa, a vbe yae kpee ihuan. A gha khian ya ibuohiẹn ọghe Jehova ra uhunmwu nọ ke obọ ẹre rre wewe, a mobọ gha kpee okpe lelẹe.​—1 Kọr 15:52; Arhie 8:7–​11:15.

• Okuta a ma miẹn a i ru (okuta nọ da igiekẹn ọghe owa yi).

  Ọna ọre okuta na mu ye igiekẹn owa, vbe eke ne ekẹn eva na vba egbe; okuta na wa kakabọ ru ekpataki, rhunmwuda, irẹn ẹre a ya ku ekẹn eva kugbe. Okuta nọ wa gele ru ekpataki vbe igiekẹn owa, ọre okuta nọ da ẹyotọ ọghe igiekẹn owa yi, ọna ọre okuta a ma miẹn a i ru; okuta vbenian nọ wa kakabọ wegbe, ẹre a ya bọ owa na bọe rhunmwuda ẹvbo ohoho, ẹre a vbe loo vbe a gha khian gbe ekẹn lẹga ẹvbo. A keghi loo ẹmwẹ na ya gie ẹghẹ na ya bu agbọn tu agbọn, a na vbe gie Jesu zẹvbe “okuta nọ wa da igiekẹn ọghe ẹyotọ” ọghe iko ọghe Ivbi Otu e Kristi yi; iko ọghe Ivbi Otu e Kristi keghi re emwi na gie re zẹvbe owa na ya orhiọn nọhuanrẹn ọghe Osanobua bọ.​—Ẹfis 2:20; Job 38:6.

• Olọ nọkhua.

  Ọna ọre okuta nọkhua nọ vbẹ, na mu yan okuta ọvbehe nọ vbe ye vberriọ; te a loo ẹre ya lọ e wit ra emwiokọ ọvbehe nọ ye vberriọ, nọ miehe na sun, ọ ghi do khian eflawa. Ọ mwẹ emwi ọkpa na ziẹn ye adesẹneva okuta nọ rre ototọ nọ rrọọ, nọ zẹe ighẹ a sẹtin gha fi okuta nọ rre odukhunmwu nọ rrọọ lẹga, nọ mieke na sẹtin lọ emwi. Vbe ẹghẹ nẹdẹ, olọ nekherhe ẹre ikhuo nibun ya gha lọ emwi vbe owa. Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, olọ nekherhe na ẹre iran ya gha lọ emwi ne iran khian le ne ẹgbẹe ọghe iran vbe ẹdẹgbegbe, Uhi e Mozis ma kue yọ ne ọmwa mu olọ ra ovbi olọ ọghe ogieva ẹre, rhunmwuda osa ne ogieva ẹre mwẹ ọnrẹn ẹre. A vbe gha miẹn olọ nọkhua nọ vbe ye vberriọ, na loo aranmwẹ ya fi lẹga.​—Diut 24:6; Mak 9:42.

• Orhiọn.

  Ẹmwẹ e Hibru ighẹ ruʹach kevbe ẹmwẹ e Grik ighẹ pneuʹma ẹre a mobọ zedu ẹre zẹvbe “orhiọn”; emwi ughughan ẹre a vbe yae kha. Vbe ehe hia na na loo ẹre, a keghi yae gie emwi ne emwa nagbọn i khian sẹtin ya aro iran bẹghe, sokpan, osẹ ghi gha rrọọ nọ rhie ẹre ma wẹẹ emwi nii gele rrọọ. Emwi na mobọ loo ẹmwẹ e Hibru kevbe ẹmwẹ e Grik na ginna ọre (1) ẹhoho, (2) arrọọ ne emwi na yi ni rre agbọn na mwẹ, (3) emwi nọ gua ọmwa kpa ya ta ẹmwẹ eso, ra nọ ya ọmwa ru emwi eso nọ ru, (4) ẹmwẹ nọ ke obọ Osanobua ra obọ orhiọn dan rre, (5) emwa nai bẹghe, kevbe (6) ẹtin ne Osanobua loo, ra orhiọn nọhuanrẹn.​—Ẹks 35:21; Psm 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Orhiọn dan na gu mu obọ.

  Ọna dekaẹn iyayi ne emwa mwẹ ne iran na kha wẹẹ, ọmwa gha wu, orhiọn rẹn ghi ye gha rrọọ; iran yayi wẹẹ avbe orhiọn na sẹtin gu emwa ni rre agbọn guan, katekate deghẹ iran na bu avbe ọbo ra emwa ọvbehe ne orhiọn dan loo, ne iran tie ẹhi ọmwa nọ wu nii. Ẹmwẹ na ighẹ “orhiọn dan na gu mu obọ” ọre phar·ma·kiʹa vbe Grik; eke ne ẹmwẹ na ke rre ọre “na na ru ukhunmwu ne ọmwa.” Ẹdẹ ghi rrie ẹdẹ, a na do gha loo ẹmwẹ na ginna orhiọn dan na gu mu obọ, rhunmwuda, vbe ẹghẹ nẹdẹ, ukhunmwu ẹre emwa loo, vbe iran gha khian tie avbe orhiọn dan ne iran ru iyobọ ne iran zẹvbe ne iran ya ru imamase ọghe iran.​—Gal 5:20; Arhie 21:8.

• Orhiọn nọhuanrẹn.

  Ọna ọre ẹtin nai bẹghe ne Osanobua loo ya ru emwi nọ hoo nọ ru. Evba gu tie ẹre orhiọn nọhuanrẹn ọre wẹẹ, obọ e Jehova nọ re Ọmwa nọ ghi huan sẹ kevbe nẹi mwẹ orra hiehie ẹre ọ ke rre, kevbe wẹẹ, orhiọn na ẹre irẹn vbe loo ya ru iho ọghẹe nọhuanrẹn.​—Luk 1:35; Iwinna 1:8.

• Orhọnmwẹ ẹdẹ.

  Te ọna vbe yevbe “orhọnmwẹ owiẹ.” Ọna ọre orhọnmwẹ nokiekie nọ ladian vbe orere iso vbe odẹ ekẹn a te miẹn wẹẹ ovẹn ladian; orhọnmwẹ na gha ghi ladian, a ghi rẹn wẹẹ ẹdẹ gbe.​—Arhie 22:16; 2 Pit 1:19.

• Orhọnmwẹ owiẹ.​—

  Ya ghee ORHỌNMWẸ ẸDẸ.

• Orrẹ.

  Ọna keghi re emwi nọ mudia kpasi na ya da owa yi, ra emwi ọvbehe na bọe. Orrẹ ghaa rre ọgua Osa kevbe ẹguae ne Sọlomọn bọe. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a keghi loo orrẹ ya ru igiemwi; a yae gie emwi nọ da emwi yi, ra nọ ye emwi ike (1 Tim 3:15), a vbe yae gie emwi nọ rrọọ vbe etẹbitẹ, nẹi kpa hin ehe nọ ye rre (Arhie 3:12).​—Giọg 16:29; 1 Ọba 7:21.

• Orriara (wormwood).

  Ọna keghi re emwiokọ ughughan ni sẹtin de okperhan, ni winhin ẹsẹse, ni vbe kakabọ rriara; ọna ẹre Ebo tie ẹre wormwood. A keghi loo ẹmwẹ na vbe ebe Arhie Maan 8:11, evba yae kha vbe ako nii ọre emwi nọ gele rriara kevbe nọ gha sẹtin rhie ikuanegbe ne ọmwa. Ebo vbe tie ẹre absinthe.

• Orueghe nọkhua.

  Emwi nọ rhie ma ighẹ ẹmwẹ e Grik na ke zedu “orueghe” ladian, ọre ibavbaro ne ọmwa ye ra oya ne ọmwa re, rhunmwuda emwi nọ la gberra. Jesu guan kaẹn “orueghe nọkhua” na ma he miẹn egbọre ẹdẹ nọ khian rruan emwa ni rre Jerusalẹm. Ọvbehe ne irẹn wa vbe mobọ guan kaẹn ọre nọ khian rruan emwa nagbọn vbe ẹghẹ ne irẹn gha ya rre vbe odaro, ọni ọre ẹghẹ nọ khian ya rre vbe uwu ‘uyi nọkhua.’ (Mat 24:21, 29-31) E Pọl vbe gie orueghe na, zẹvbe oya nọ khẹke, ne Osanobua khian rri iran re ighẹ “emwa ni ma rẹn Osanobua . . . kevbe iran ni ma miẹn ọnrẹn yi ighẹ ikporhu iyẹn nọ maan na kpee re vbekpa” e Jesu Kristi. Ebe Arhie Maan uhunmwu ẹnrẹn 19 gi ima rẹn wẹẹ, Jesu ẹre ọ khian viọ ivbiyokuo ni rre ẹrinmwi ladian do fuẹn “aranmwẹ oha nii kevbe avbe ọba ni rre uhunmwu otagbọn kevbe ivbiyokuo iran” rua. (2 Tẹs 1:6-8; Arhie 19:11-21) E Baibol vbe gi ima rẹn wẹẹ, “oghẹn ne gbii” ẹre ọ khian miẹn uhunmwu vbe orueghe nii. (Arhie 7:9, 14)​—Ya ghee AMAGẸDỌN.

• Okpe emianmwẹ (egboghogbogho).

  Ọna keghi re emianmwẹ nọ wa rherhe vẹwae la ehe nibun; ọ sẹtin vbe miẹn ọmwa uhunmwu.​—Luk 21:11.

• Oti; Ọkhọnmwọ oti.

  Ọna ọre emianmwẹ nọ rri efun egbe. Ẹ i re emianmwẹ oti ne ima rẹnrẹn vbe ẹdẹnẹrẹ ọkpa ẹre Ebe Nọhuanrẹn tie ẹre oti. Rhunmwuda, e Baibol ya ima rẹn wẹẹ, ẹ i re emwa nagbọn ọkpa ẹre ọ mu emianmwẹ na; oti sẹtin vbe rhiegbe ma vbe ukpọn ra vbe owa. Ọmwa nọ khuọnmwi emianmwẹ na ẹre a tie ẹre ọkhọnmwọ oti.​—Lẹv 14:54, 55; Luk 5:12.

• Otu (ọghe ugamwẹ).

  Ọna keghi re ẹbu emwa ni mwẹ iyayi ọkpa ra ni mwẹ ọkaolotu ọkpa; emwi ne iran yayi nii ẹre iran ya ru emwi. A loo ẹmwẹ na ginna ẹbu eva na wa kakabọ rẹn vbe ugamwẹ Ivbi e Ju, ọni ọre avbe Farisi kevbe avbe Sadusi. Avbe ikeferi kegha tie erhuanegbe Kristi “otu” ra “otu Ivbi e Nazarẹt.” Egbọre te iran ghaa roro ẹre wẹẹ, ugamwẹ Ivbi e Ju ẹre iran ke wannọ egbe. Vbene ẹghẹ ya khian, otu ughughan na do gha rre iko ọghe Ivbi Otu e Kristi; ebe Arhie Maan sunu ye “otu e Nikoleyọs.”​—Iwinna 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Arhie 2:6; 2 Pit 2:1.

• Ovbi e Devid.

  Jesu ẹre a mobọ gha tie ẹre Ovbi e Devid; ọna rhie ma wẹẹ, irẹn ẹre ọ khian muẹn sẹ ighẹ ile ọghe Arriọba na wẹẹ ọmwa nọ ke uniẹn e Devid rre gha mu sẹ.​—Mat 12:23; 21:9.

• Ovbi e Ju.

  Ọna ọre eni na ghi gha tie ọmwa nọ ke uniẹn e Juda rre, iyeke vbe uniẹn igbe ọghe arriọba Izrẹl ghi de nẹ. (2 Ọba 16:6) Ivbi Izrẹl ghi ke imu rre nẹ vbe Babilọn, ẹmwẹ na ẹre a ghi gha loo ginna Ivbi Izrẹl ni ke uniẹn ughughan rre ni werriegbe gha die otọ Izrẹl. (Ẹzr 4:12) Ọ ghi zẹ kpẹẹ, a kegha loo ẹmwẹ na ginna Ivbi Izrẹl ni rre ehe ughughan vbe uhunmwu otagbọn; ọmwa na rhirhi loo ẹmwẹ na ginna, a ghi rẹn wẹẹ Ovbi Izrẹl nọ, ẹ i re ovbi agbẹnvbo ọvbehe. (Ẹst 3:6) E Pọl vbe loo ẹmwẹ na ya ru igiemwi vbe ẹghẹ nọ ya kha wẹẹ, a i lele ẹvbo ne ọmwa ke rre vbe uwu iko ọghe Ivbi Otu e Kristi.​—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

• Ovbi e Nazarẹt.

  Ọna ọre eni ne emwa ghaa tie Jesu, rhunmwuda nọ na ke Nazarẹt rre. Egbọre ẹmwẹ na vbe khọ ẹmwẹ e Hibru na ke zedu “emwiokọ nọ da zọọ ladian,” na loo ro vbe ebe Aizaia 11:1. Vbe okiekie, a na vbe gha loo ẹmwẹ na ginna erhuanegbe Jesu.​—Mat 2:23; Iwinna 24:5.

• Ovbi Ẹtiopia.

  Ọna ọre ọmwa nọ ke Ẹtiopia rre; Ẹtiopia kegha re ẹvbo nẹdẹ nọ ghaa rre odẹ ahọ ọghe Igipt. Otọ nọ ghi rree sẹ vbe odẹ ahọ ọghe Igipt vbe ẹdẹnẹrẹ, kevbe otọ e Sudan nọ rre odẹ okuọ vbe ẹdẹnẹrẹ, otọ Ẹtiopia ẹre ehia ghaa khin vbe ẹghẹ nẹdẹ.​—Iwinna 8:27.

• Ovbi ọmwa.

  Odẹ igba iyenẹ (80) ẹre ẹmwẹ na ladian vbe ebe Matiu ya sẹ ebe Jọn. E Jesu Kristi ẹre a loo ẹmwẹ na ginna, ne emwa miehe na rẹn wẹẹ, vbe ẹghẹ nọ ya rrie agbọn na, te a biẹ ọre vbene a vbe biẹ emwa nagbọn nikẹre kevbe wẹẹ, irẹn i re odibosa nọ mu akpa ọmwa nagbọn yọ. Ẹmwẹ na vbe gi ima rẹn wẹẹ, Jesu gha mu ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Daniẹl 7:13, 14 sẹ. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, a loo ẹmwẹ na ginna Ẹzikiẹl kevbe Daniẹl; te a ya ọna gi ima rẹn wẹẹ, emwa kẹkan ne Osanobua loo ya gu emwa guan ẹre iran khin, iran wa lughaẹn ne Osanobua nọ gie iran uhunmwu.​—Ẹzik 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Ovbi Otu e Kristi.

  Ọna ọre eni ne Osanobua mu ne erhuanegbe Jesu Kristi.​—Iwinna 11:26; 26:28.

• Oziya (myrrh).

  Ọna keghi re ọdan nọ winhin na miẹn vbe erhan igban eso ra avbe erhan ni ma kọnkọn gbe na tie ẹre Commiphora. Oziya keghi rre usun emwi na loo ya ru ori nọhuanrẹn na ya hannọ ọmwa zẹ. Emwa ghaa nọnọ oziya ye ukpọn iran ra ebẹdi iran nọ miehe na gha winhin; iran vbe gha rhie ẹre ba ori na ya lọlọ egbe kevbe na ya wuo egbe. Emwa ghaa loo oziya ya gua ayọn, nọ miehe na gha gbe ọmwa sẹrriọ wẹẹ, ẹ i ghi họn obalọ, ẹ i ghi vbe sẹtin roro emwi ẹse. A vbe gha loo oziya ya dọlọ ikun orinmwi yi, a te miẹn wẹẹ a ree ẹre.​—Ẹks 30:23; Itan 7:17; Mak 15:23; Jọn 19:39.

Ọ

• Ọbo edunna.

  Ọna keghi re ọmwa nọ loo ẹtin na wa rẹn wẹẹ, obọ avbe orhiọn dan ẹre ọ ke rre.​—Iwinna 13:6.

• Ọbo nọ tie orhọnmwẹ.

  Ọna ọre ọmwa nọ ghee ovẹn, uki kevbe avbe orhọnmwẹ, nọ mieke na ta emwi ni khian sunu vbe odaro.​—Mat 2:1.

• Ọdiọn; Enọwanrẹn.

  Ọna ọre okpia nọ kpẹẹ agbọn nẹ, sokpan, vbe Ebe Nọhuanrẹn, ọ keghi re ọmwa nọ mwẹ ukpo nọ na zẹ, ra nọ mwẹ iwinna nọ ye vbe ẹvbo ra vbe agbẹnvbo. A vbe loo ẹmwẹ na ginna emwa ni rre ẹrinmwi vbe ebe Arhie Maan. Vbe a ghaa guan kaẹn iran ni mu asanikaro vbe iko, a ghi zedu ẹmwẹ e Grik nọ re pre·sbyʹte·ros zẹvbe “ọdiọn.”​—Ẹks 4:29; Itan 31:23; 1 Tim 5:17; Arhie 4:4.

• Ọgbaroghe.

  Ọna ọre okpia nọ gbaroghe iko ọghe Osanobua; ọni ẹre ọ wa mobọ re iwinna rẹn. Emwi ne ẹmwẹ e Grik nọ re e·piʹsko·pos rhie ma, ọre ne aro ọmwa gha sotọ vbe egbe ọmwa, ne emwi rhọkpa ghẹ sunu daa ẹre. Emwi ọkpa ẹre “ọgbaroghe” kevbe “ọdiọn” (pre·sbyʹte·ros) demu vbe iko ọghe Ivbi Otu e Kristi; ọmwa na loo ẹmwẹ eva na ginna ọre ọmwa nọ rre ukpo ọdiọn vbe iko. Ẹmwẹ na ighẹ “ọdiọn” ya ima rẹn wẹẹ, ọmwa na zẹ ye ukpo vberriọ i ru emwi ọvbokhan; sokpan, a ghaa guan kaẹn “ọgbaroghe,” iwinna nọ bi ye ọdiọn egbe ẹre a mobọ guan kaẹn.​—Iwinna 20:28; 1 Tim 3:2-7; 1 Pit 5:2.

• Ọghẹrriẹnoguan.

  Emwi na wa yae kha ọre okpia na waa re. Ikpia vbenian ẹre a zẹ ye ẹguae, ne iran gha re eguọmwadia ra emwa ni gbaroghe oloi kevbe avbe egbakhian ọghe ọba. A vbe loo ẹmwẹ na ginna okpia nọ winna vbe ẹguae ọba, agharhemiẹn wẹẹ a ma waa ẹre. A vbe loo ẹre ginna emwa ni ma ru orọnmwẹ ni da egbe iran yi rhunmwuda Arriọba Osanobua, ne iran mieke na miẹn ẹghẹ ya rhiegbe ye iwinna ugamwẹ Osanobua sayọ.​—Mat 19:12; Ẹst 2:15; Iwinna 8:27.

• Ọgua Osa.

  Ọna ọre owa na bọe ye Jerusalẹm, ne Ivbi Izrẹl na gha ga Osanobua, nọ ghi rhie ihe ibọkpọ ọghe ugamwẹ ne Ivbi Izrẹl ghaa mu yo mu rre. E Sọlomọn ẹre ọ bọ ọgua Osa nokaro; sokpan, Ivbi e Babilọn keghi guọghọe sotọ. E Zẹrubabẹl ẹre ọ bọ ọgua Osa nogieva, vbe Ivbi e Ju ghi ke imu ladian nẹ vbe Babilọn; vbe okiekie, e Hẹrọd ne Ogidigan na werriegbe bọ ọgua Osa nii. A vbe zẹdia tie ọgua Osa “owa Osanobua.” A vbe loo ẹmwẹ na ginna ehe ne Osanobua dia vbe ẹrinmwi.​—Mat 21:13; Luk 11:51; 1 Krọ 29:1; 2 Krọ 2:4; Mat 24:1; Arhie 11:19.

• Ọguọmwadia iwinna.

  Ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na ọre di·aʹko·nos, evba mobọ yae kha ọre “ọmwa nọ winna” ra “ọguọmwadia.” “Ọguọmwadia iwinna” ọre ọmwa nọ ru iyobọ ne ediọn vbe iko. A te miẹn wẹẹ, ọmwa gbegba zẹvbe “ọguọmwadia iwinna,” te ọ khẹke ne vbene ọ ya loo ẹdagbọn rẹn gua emwi ne Baibol tae ro.​—1 Tim 3:8-10, 12.

• Ọkaolotu.

  Ọna ọre eni na tie Jesu re rhunmwuda ukpo nọ na zẹ, nọ ya fan emwa nagbọn ni mwẹ amuẹtinyan vbe ẹbe ne orukhọ si, nọ mieke na ru iyobọ ne iran ya gha mwẹ arrọọ ọghe etẹbitẹ.​—Iwinna 3:15; 5:31; Hib 2:10; 12:2.

• Ọkaolotu avbe odibosa.

  Ọni ọre “olotu avbe odibosa.” Emwi na ya ọkaolotu na kha ọre “olotu” ra “okaro.” Vbene a ya rhan otọ re na, kevbe na na loo “ọkaolotu avbe odibosa” zẹvbe ẹmwẹ nọ ginna orhunmwu ọkpa vbe Baibol, rhie ma wẹẹ, ọkaolotu avbe odibosa ọkpa kẹkan ẹre ọ rrọọ. E Baibol sunu ye eni ọkaolotu avbe odibosa na, ọ na tie ẹre Maikẹl.​—Dan 12:1; Jud 9; Arhie 12:7.

• Ọkaolotu ohẹn.

  Ọna ọre ẹmwẹ ọvbehe na loo ye “ogie ohẹn” vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ọ dewarorua wẹẹ, “avbe ọkaolotu ohẹn” ọre ikpia ni wa hin usi vbe uwu ẹbu avbe ohẹn; usun emwa na tie ẹre ọkaolotu ohẹn sẹtin vbe gha re ogie ohẹn na ghi miẹn ọnrẹn ukpo nọ te ye, kevbe avbe ọkaolotu ọghe oka enẹ yan ugie (24) na ghae avbe ohẹn yi.​—2 Krọ 26:20; Ẹzr 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.

• Ọkpọ.

  Ọkpọ na guan kaẹn na keghi re ọkpọ ne ọmwa nọ khaevbisẹ dayi, nọ re ama ọghe ọdakha nọ mwẹ.​—Gẹn 49:10; Hib 1:8.

• Ọlẹla Ọghe Sọlomọn.

  Ọna keghi re ehe na ya owẹ khian la vbe ọgua Osa nọ ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ọghe Jesu, na gue uhunmwu ẹnrẹn; ọ kegha rre odẹ ekẹn (east) vbe otọ ẹghodo nọ rre ọgua Osa nii. Emwa nibun yayi wẹẹ, ọlẹla na ọre ako nọ ghi kẹ nọ ma de vbe ọgua Osa ne Sọlomọn bọe. Ọ ghaa mwẹ ẹghẹ ne Jesu ya khian lele ọlẹla na vbe “ẹghẹ oni” (winter). Ivbi Otu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ vbe gha si egbe koko vbe evba ga Osanobua.​—Jọn 10:22, 23; Iwinna 5:12.

• Ọmakhe.

  Ọna ọre ọmwa nọ ya obuẹ ma akhe, ọkpan ra emwi ọvbehe ni ye vberriọ. Emwi na mobọ wa yae kha ighẹ ẹmwẹ e Hibru na ke zedu ọmakhe ladian, ọre “ọmwa nọ kun emwi.” Vbe Baibol, a keghi ya asẹ ne ọmakhe mwẹ yan obuẹ, gie ọdakha ne Jehova mwẹ yan edọmwadẹ emwa kevbe agbẹnvbo.​—Aiz 64:8; Rom 9:21.

• Ọmọ ọdiọn.

  Evba mobọ ya ẹmwẹ na kha ọre ọmokpia ne ọdiọn ọghe erha ọmọ. Vbe ẹghẹ nẹdẹ, ukpo nọkhua ẹre ọmọ ọdiọn ghaa ye vbe uwu ẹgbẹe, irẹn ẹre ọ ghi rhie ihe erhae zẹvbe uhunmwuta ẹgbẹe vbe erhae gha ghi wu nẹ. Ọmọ ọdiọn ọghe Jehova ẹre Jesu khin; gberra ọni, irẹn ọre ọmọ ọdiọn vbe uwu emwi hia na yi, kevbe ọmọ ọdiọn na huẹn kpaegbe vbe idin.​—Gẹn 25:33; Ẹks 11:5; Kọl 1:15; Arhie 1:5.

• Ọmwa dan nii.

  Ọna ọre ovan na tie Setan nọ re Esu, irẹn ẹre ọ gbodan ghee Osanobua kevbe ilele ọghẹe nọ gbae.​—Mat 6:13; 1 Jọn 5:19.

• Ọmwa nọ khẹ odẹ (ọbodẹ).

  Ọni ọre ọmwa na we nọ gha gbaroghe emwa, ne ẹbe ghẹ rruan iran, ra nọ gha gbaroghe emwi ne ọmwa mwẹ, ne emwi rhọkpa ghẹ sunu daa emwi nii; asọn ẹre avbe ọbodẹ mobọ ya ru iwinna na. Ẹbe ghaa dee, iran ghi gi emwa rẹn vbekpa ẹre. Uhunmwu ekẹn na gbe ga ẹvbo ra owa ọkhẹ ẹre iran mobọ mudia yi; iran ghi ke evba gha ghee emwa ni ke urria dee, a te miẹn wẹẹ iran sikẹ evba nii. Ivbiyokuo eso vbe rrọọ ni khẹ odẹ.​—Mat 27:65; 28:4.

• Ọmwa nọ miẹn aro.

  Ọna ọre ọmwa nọ kha wẹẹ irẹn gha sẹtin ta emwi nọ khian sunu vbe odaro. E Baibol keghi gie avbe ohẹn ni zẹ ọbo, emwa ni fi iha, avbe ọbo ni tie orhọnmwẹ kevbe emwa ọvbehe vberriọ zẹvbe emwa ni miẹn aro.​—Lẹv 19:31; Diut 18:11; Iwinna 16:16.

• Ọmwa nọ rre uwu ẹkpo.

  Ọna ọre ọmwa nọ ru iyobọ ne orhunmwu eva ra otu eva ya gu egbe ru adọlọ. Ebe Nọhuanrẹn tama ima wẹẹ, e Mozis ọre ọmwa nọ rre uwu ẹkpo vbe Ile ọghe Uhi, vbene Jesu na re ọmwa nọ rre uwu ẹkpo vbe ile ọghe ọgbọn.​—Gal 3:19; 1 Tim 2:5; Hib 12:24.

• Ọmwa nọ yan egbe ẹre (ọmwa nẹi re ọviẹn); Ọmwa na faẹn.

  Vbe ẹghẹ ne Ivbi e Rom na gha khaevbisẹ, “ọmwa nọ yan egbe ẹre” ọre ọmwa na ma biẹ ọre ọviẹn, nọ mwẹ asẹ hia ne ọmọ otọ mwẹ. Sokpan, “ọmwa na faẹn” kegha re ọmwa nọ ka gha re ọviẹn, na ghi do fan. Arriọba e Rom gha ghi fan ọviẹn nẹ vbe ẹghẹ nii, ọ ghi do gha mwẹ asẹ ne ọmọ otọ ọghe Rom mwẹ, sokpan, ẹ i khian sẹtin la ukpo ọdakha rhọkpa vbe ẹvbo. Vbọrhirhighayehẹ, ọviẹn ne arowa ẹre fan kẹkan i ghi re ọviẹn arowa ẹre, sokpan, ọni ma rhie ma wẹẹ ọ mwẹ asẹ hia ne ọmọ otọ mwẹ.​—1 Kọr 7:22.

P

• Paradais.

  Ọna keghi re ogba ra ehe ne mose mose. E paradais nokaro keghi re ogba ọghe Idẹn ne Jehova mwamwaẹn ne Adam vbe Ivi. Ẹghẹ ne Jesu na gha gu izigan ọkpa nọ vbe gha rre uhunmwu erhan irrioya guan, ọ keghi ta ẹmwẹ nọ rhie ẹre ma wẹẹ, uhunmwu otagbọn na gha khian e paradais. Ọ dewarorua wẹẹ, e paradais nọ dee vbe odaro ẹre ebe 2 Kọrint 12:4 guan kaẹn; e paradais na guan kaẹn vbe ebe Arhie Maan 2:7 keghi re paradais nọ rre ẹrinmwi.​—Ihuan 4:13; Luk 23:43.

• Pẹntikọst.

  Vbe uwu ugie eha ne kpataki na we ne ikpia ni re Ivbi e Ju gha do vbe Jerusalẹm, ọna ọre nogieva vbọ. Evba ya e Pẹntikọst kha ọre “(Ikpẹdẹ) Nogie Ekigbesiyeha (50).” Emwi na tie ẹre Ugie Emwiorhọ, ra Ugie Uzọla vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, ẹre a tie ẹre Pẹntikọst vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Ikpẹdẹ nogie ekigbesiyeha (50) vbe a gha ke Naisan 16 kae, ẹre iran ya gha do ugie na.​—Ẹks 23:16; 34:22; Iwinna 2:1.

• Porneia.​—

  Ya ghee ALAMA OGHẸ.

• Prokọnsol.

  Ọna ẹre a wa mobọ rẹn ye gọvinọ ne arriọba e Rom mu ye ukpo. Ọ mwẹ asẹ na ya bu ohiẹn, erriọ ẹre ọ vbe ya mwẹ ivbiyokuo nibun, ọ vbe mwẹ asẹ nọkhua yan ikinkin nọ khaevbisẹ yan, agharhemiẹn wẹẹ, arriọba gha sẹtin mu ukpa mu uwerhẹn ghee emwi ke emwi nọ ru.​—Iwinna 13:7, ftn.; 18:12, ftn.

• Prosẹlait.

  Ọna ọre ọmwa nọ kpa hin ugamwẹ ọghẹe rre gha rrie ugamwẹ ọvbehe. Vbe Ebe Nọhuanrẹn, ọna ọre ọmwa nọ do deba ugamwẹ Ivbi e Ju; ọ ghaa re okpia, a ghi rhuẹ ọre.​—Mat 23:15, ftn.; Iwinna 13:43, ftn.

• Psalm.

  Ọna ọre ihuan na ya rhie urhomwẹ ne Osanobua. E Psalm kegha re ẹmwẹ ekharha na ya khian ihuan; emwa ni ga Osanobua ghaa so ẹre, uhiẹn vbe iran gha si egbe koko gha ga Osanobua ne Jehova vbe ọgua Osa nọ rre Jerusalẹm.​—Luk 20:42; Iwinna 13:33; Jems 5:13.

R

• Ru orukhọ; Orukhọ (abakuru).

  Ọni ọre ne ọmwa rra uhi nọ rre otọ, ra nọ rhie owẹ gberra ẹre.​—Psm 51:3; Rom 5:14.

S

• Sadusi.

  Ọna ọre ọkpa vbe otu na wa kakabọ rẹn vbe ugamwẹ ọghe Ivbi e Ju; emwa ni fe ni rre ukpo ọdakha kevbe avbe ohẹn ni ta ẹmwẹ nọ sẹ vbe emwi na ru vbe ọgua Osa, ẹre ọ ghaa rre otu na. Iran i lele ilele nibun na vba vbe otọ ne avbe Farisi lele, nẹi mwẹ ehe rhọkpa na gbẹn ọnrẹn yi; erriọ ẹre iran vbe ya gbodan ye emwi eso ne avbe Farisi yayi. Iran ma yayi wẹẹ emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe, iran ma vbe yayi wẹẹ avbe odibosa rrọọ. Te iran wa gha gbe Jesu odan.​—Mat 16:1; Iwinna 23:8.

• Sameria.

  Ẹvbo na ẹre ọ ghaa re igiogbẹ ọghe uniẹn igbe ọghe arriọba Izrẹl nọ rre odẹ okuọ vbe odẹ ukpo iyisẹn eva (200); a vbe gha tie otọ hia ni rre arriọba na, e Sameria. Uhunmwu oke na tie ẹre Sameria ẹre a bu ẹvbo na yi. Vbe ẹghẹ ọghe Jesu, e Sameria ẹre a ghaa tie ikinkin ọkpa nọ ghaa rre ẹkpo odẹ okuọ ọghe Galili kevbe odẹ ahọ ọghe Judia. Jesu ma mobọ gha kporhu vbe ikinkin nii vbe uwu ẹghẹ nọ ya gha mu okhian yo ehe ughughan, sokpan, ọ ghaa la evba gberra vbe ugbẹnso, ọ ghi vbe kporhu ma emwa ni rre evba. E Pita keghi loo isanhẹn nogieva ọghe Arriọba vbe ẹghẹ ne orhiọn nọhuanrẹn ya tue yan Ivbi e Sameria. Ọna i re isanhẹn kẹkan, sokpan, te ọ mudia ye ihe emwi.​—1 Ọba 16:24; Jọn 4:7; Iwinna 8:14.

• Sanhẹdrin.

  Ọna ọre ekọtu nọ yo ọghe Ivbi e Ju vbe Jerusalẹm. Vbe ẹghẹ ọghe Jesu, orhunmwu ọkpa yan ekigbesiyenẹ (71) ẹre ọ ghaa rre ekọtu na; usun iran kegha re ogie ohẹn, kevbe emwa ọvbehe ni ka gha rre ukpo ogie ohẹn, emwa ni ke ẹgbẹe ọghe ogie ohẹn rre, avbe ediọn, avbe ọkaẹgbẹe kevbe uhunmwuta ẹgbẹe, kẹ kevbe avbe skraib.​—Mak 15:1; Iwinna 5:34; 23:1, 6.

• Setan.

  Ọna keghi re ẹmwẹ e Hibru, evba yae kha ọre “Ọmwa Nọ Gbe Ọmwa Odan.” A gha loo ẹmwẹ na ginna ọmwa vbe Baibol na ka wa gha gbẹn, Setan nọ re Esu, nọ re ọka Eghian ọghe Osanobua ẹre a mobọ guan kaẹn.​—Job 1:6; Mat 4:10; Arhie 12:9.

• Siẹtis.

  Ọna keghi re ako eva nọ kpọlọ ne okun kevbe otọ na vba egbe ni rre ikinkin eghute ọghe Libya vbe North Africa; avbe oziguẹ ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ wa gha mu ohan ako na, rhunmwuda uzekhae ne amẹ ro gue nọ rre ikinkin nii, rhunmwuda, ẹghẹ hia ẹre amẹ okun ya kpe uzekhae nii yo kpe ẹre rre.​—Iwinna 27:17.

• Sinagọg.

  Emwi ne ẹmwẹ na demu ọre “na si emwi ra emwa koko; iko,” sokpan, vbe ako nibun vbe Ebe Nọhuanrẹn, ọna keghi re owa ra ehe ne Ivbi e Ju na si egbe koko vbe iran gha khian tie Ebe Nọhuanrẹn, vbe iran gha khian ma emwa emwi, vbe iran gha khian kporhu, kevbe iran gha khian na erhunmwu. Vbe ẹghẹ ọghe Jesu, ẹvbo ni ma kpọlọ gbe vbe otọ Izrẹl ghaa mwẹ e sinagọg ọkpa. Sokpan, ọ gberra e sinagọg ọkpa nọ ghaa rre ẹvbo ni kpọlọ.​—Luk 4:16; Iwinna 13:14, 15.

• Siria; Ivbi e Siria.

  Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, e Siria kegha re ọkpa vbe usun otọ ne Rom kha yan, Antiọk ẹre ọ ghaa re igiogbẹ ọghe iran. Ikinkin nibun vbe otọ e Siria (na vbe tie ẹre Eram) ne Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn guan kaẹn, ẹre ọ vbe gha re otọ e Siria ne Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn guan kaẹn. E gọvinọ ọghe Siria ẹre ọ vbe gha gbaroghe ikinkin ọghe Palestine hia.​—Luk 2:2; Iwinna 18:18; Gal 1:21.

• Siza.

  Ọna kegha re eni ẹgbẹe ọkpa nọ ghaa rre Rom, sokpan, eni na ẹre Ivbi e Rom ghi gha tie ọba nọ khaevbisẹ yan otọ iran hia (ne Ebo tie ẹre emperor). Eni avbe Siza ne Baibol sunu yi keghi re Ọgọstọs, Taibiriọs, kevbe Klọdiọs; e Baibol vbe tie Niro e “Siza,” sokpan, ọ ma wa sunu ye eni ẹnrẹn taara. Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a vbe loo ẹmwẹ na ighẹ e “Siza” ya gie Arriọba ra emwa ni rre ukpo ọdakha vbe arriọba.​—Mak 12:17; Iwinna 25:12.

• Skraib.

  Ọna ọre ọmwa nọ gbẹnnẹ ẹmwẹ ni rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn ye ihe ọvbehe. Vbe ẹghẹ ne Jesu ghi ya rrie agbọn na, ẹmwẹ na ẹre a ghaa loo ginna ikpia ni wa kakabọ rẹn Uhi. Te iran wa gha gbe Jesu odan.​—Ẹzr 7:6, ftn.; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Soul.

  Ẹmwẹ na ọre neʹphesh vbe Hibru, ọ na gha re psy·kheʹ vbe Grik. A gha mu ukpa mu uwerhẹn ghee vbene Baibol ya loo ẹmwẹ na, ọ dewarorua wẹẹ emwi nọ rhie ma ọre (1) emwa nagbọn, (2) aranmwẹ, (3) arrọọ ọghe ọmwa nagbọn ra ọghe aranmwẹ. (Gẹn 1:20; 2:7; Nọm 31:28; 1 Pit 3:20; vbe ya ghee futnot ni rre avbe ako na sunu yi na.) E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, vbe a gha loo ẹmwẹ eva na ighẹ neʹphesh kevbe psy·kheʹ ginna emwi na yi ni rre agbọn na, ọ keghi re emwi na sẹtin ya obọ kaan, na sẹtin bẹghe kevbe nọ vbe sẹtin wu. Ọna wa lughaẹn ne vbene ugamwẹ nibun ya loo ẹmwẹ na. Vbene a ya zedu ẹmwẹ eva na ighẹ neʹphesh kevbe psy·kheʹ vbe Baibol na, keghi hẹnhẹn egbe yan emwi na guan kaẹn vbe dọmwadẹ ako ne ẹmwẹ eva na na ladian; usun ẹmwẹ na loo ro ya zedu ẹre ọre “arrọọ,” “emwi na yi,” “ọmwa,” ra “ẹdagbọn ọmwa”; eke na na loo “e soul mwẹ,” vbe Ebe Nọhuanrẹn nokaro na ka wa gha ya e Hibru ra e Grik gbẹn, a vbe zedu ẹre zẹvbe “imẹ” ra “I” vbe Baibol na. A vbe mu e soul ye futnot vbe ihe nibun na na loo avbe ẹmwẹ na. Ehe ke ehe na na loo ẹmwẹ na ighẹ “e soul,” ọre futnot ẹre ọ ye ra ihe ọvbehe, vbene a ya rhan otọ re vbe odukhunmwu mwa, erriọ ẹre ọ khẹke na ya rẹn otọ re. A gha wẹẹ ọmwa ya e soul ọghẹe hia ru emwi, ọ rhie ma wẹẹ, te ọmwa nii ya ẹdagbọn rẹn hia, ekhọe ọre hia kevbe arrọọ ọghẹe hia ru emwi nii. (Diut 6:5; Mat 22:37) Vbe ihe eso vbe Ebe Nọhuanrẹn, a loo ẹmwẹ na ighẹ neʹphesh kevbe psy·kheʹ ya gie emwi nọ khọn ọmwa nagbọn ra aranmwẹ. A vbe yae gie ọmwa nọ wu ra ikun orinmwi.​—Nọm 6:6; Itan 23:2; Aiz 56:11; Hag 2:13.

T

• Tatarọs.

  Vbe eke na na loo ẹmwẹ na ighẹ e Tatarọs vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, te a yae gie eghan ne Osanobua viọ avbe odibo ni sọtẹ vbe ẹghẹ e Noa yi, nọ ya rri iran oya; sokpan, ẹ i wa re eghan ne eghan. Ẹmwẹ e Grik ighẹ tar·ta·roʹo (nọ re “na filo emwi ku e Tatarọs”) ẹre a loo ro vbe ebe 2 Pita 2:4; ẹ i re Tatarọs ne Ivbi e Grik ni ma rẹn Osa mwẹ vbe ekhọe, ẹre ako nii wẹẹ Osanobua filo “avbe odibo ni ru orukhọ” yi. (Rhunmwuda, iyayi ohoghe ne Ivbi e Grik mwẹ ọre wẹẹ, e Tatarọs ọre eghan nọ rre uwu otọ kevbe ehe nọ so ebiebi na mwamwa khẹ avbe osa kuẹkuẹkuẹ.) Nọghayayerriọ, emwi nọ rhie ma ọre wẹẹ, te Osanobua miẹn iran ukpo ne iran te ye vbe ẹrinmwi, ọ na ru ẹre ne iran khian emwa ni ma rẹn emwi rhọkpa vbekpa emwamwa nọ maan ne irẹn mwamwaẹn; iran na ghi yevbe emwa ni rre uwu ebiebi. Ebiebi ẹre ọ khian vbe gha re okiekie iran; ọna ọre ọfuan ọghe etẹbitẹ ne Ebe Nọhuanrẹn wẹẹ ọ khian rruan iran kẹ kevbe Esu nọ khaevbisẹ yan iran. Nọnaghiyerriọ, e Tatarọs ẹre a ya gie ọviẹviẹ ne avbe odibo ni sọtẹ daa Osanobua ye, rhunmwuda na na miẹn iran ukpo ne iran te ye. E Tatarọs lughaẹn ne “uvun nẹi mwẹ otọ” ne ebe Arhie Maan 20:1-3 guan kaẹn.

U

• Ububan (stocks).

  Ọna keghi re emwi na loo ya mu ọmwa ye igbedia, na ya rri ọre oya. Eso rrọọ na miẹn wẹẹ, owẹ ọkpa kẹkan ẹre a gbalọ yọ, sokpan, eso vbe rrọọ na gbalọ owẹ, obọ kevbe ẹyaẹn yi, ẹghẹ nii, egbe i ghi rọkhọ ọmwa na gbalọ yọ.​—Jer 20:2; Iwinna 16:24, ftn.

• Ufomwẹ agbọn (ufomwẹ emwamwa ọghe agbọn).

  Ọna ọre ẹghẹ nọ khian su fi ufomwẹ agbọn ra emwamwa emwi ne Setan kha yan. Ẹghẹ ọkpa ẹre ẹghẹ na guan kaẹn na kevbe urremwẹ e Kristi ya suẹn. Jesu gha tama avbe odibosa ne iran “koko emwa dan hin uwu ẹbu emwa esi rre,” iran ghi fuẹn emwa dan ni rrọọ rua. (Mat 13:40-42, 49) Erhuanegbe Jesu kegha hoo ne iran rẹn ẹghẹ ne “ufomwẹ” na khian ya rre. (Mat 24:3) A te miẹn wẹẹ e Jesu werriegbe gha rrie ẹrinmwi, ọ na tama erhuanegbe ẹre wẹẹ, irẹn gha gu iran gha rrọọ, ọ te ya sẹ ẹghẹ nii.​—Mat 28:20.

• Ugamwẹ nọhuanrẹn.

  Ọna ọre iwinna nọhuanrẹn na ya rhie ugamwẹ ne Osanobua.​—Rom 12:1; Arhie 7:15.

• Ugie Ayafiohan.

  Ọna ọre ugie ayere ne Ivbi Izrẹl ghaa do vbe ukpukpo, ne iran ya ye ẹre rre ighẹ akpehuan ne iran ru vbe ọgua Osa, vbe Antiokọs Ẹpifanis ghi mu awua yọ nẹ. Ikpẹdẹ isẹn yan ugie (25) vbe uki e Kislẹv ẹre ugie na ya suẹn, ikpẹdẹ erẹnrẹn ẹre ọ ya vbe otọ.​—Jọn 10:22.

• Ugie Ebrẹd Na Ma Ya Eyist Ru.

  Vbe uwu ugie eha ne kpataki ne Ivbi Izrẹl ghaa do vbe ukpukpo, ọna ọre nokaro. Ikpẹdẹ nogie ekesugie (15) vbe uki e Naisan ẹre ugie na ya suẹn, vbe a ghaa tie ẹre nodẹ ẹre a do ugie Alagberra; ikpẹdẹ ihinrọn ẹre ọ ya vbe otọ. Iran ghaa do ugie na, ebrẹd na ma ya eyist ru ọkpa ẹre a kue yi ne iran gha re, ne iran mieke na gha ye ẹghẹ ne iran ya kpa vbe otọ Igipt rre.​—Ẹks 23:15; Mak 14:1.

• Ugie Ibọkpọ.

  Ọna ẹre a vbe tie ẹre Ugie Okhogbo, ra Ugie Emwiorhọ Na Si Koko. Ikpẹdẹ nogie ekesugie ya sẹ ọkpa yan ugie (15-21) vbe uki ọghe Ivbi e Hibru na tie ẹre Ẹtanim ẹre iran ya gha do ugie na. Ọna ọre ugie oghọghọ ne Ivbi Izrẹl ghaa do vbe a ghaa rhọ emwiorhọ vbe ukpo gha gba; iran ghi gha ghọghọ, iran ghi vbe gha kpọnmwẹ e Jehova nọ na fiangbe emwiokọ ọghe iran. Vbe uwu ẹghẹ ne iran ya do ugie na, okhogbo ra emwi ke emwi na bọe, na ghi rhie uhunmwu lẹre yi nẹ, ẹre emwa ghaa dia, ne iran mieke na gha ye ẹghẹ ne iran ya kpa vbe otọ Igipt rre. Ọkpa vbe ugie eha na we ne ikpia ọghe Ivbi Izrẹl ya gha do vbe Jerusalẹm ẹre ugie na khin.​—Lẹv 23:34; Ẹzr 3:4; Jọn 7:2.

• Ugue ọghe adọlọ.

  Ọna ọre ugue ọghe ẹkpẹti ile; odaro ọre ẹre ogie ohẹn nọnọ esagiẹn ọghe aranmwẹ na ya zọ ese ye orukhọ yi vbe Ẹdẹ Erinmwian. Emwi nọ demu ighẹ ẹmwẹ e Hibru na ke zedu ẹmwẹ na ladian ọre “na gbe gue (orukhọ)” ra, ọ sẹtin vbe gha re “na khiẹn (orukhọ) kua.” Igoru ẹre a wa ya ru ugue nii, a ma vbe ya emwi ọvbehe gua ẹre; a na manọ amazẹ eva ọghe avbe odibosa na tie ẹre kiẹrọb ye uhunmwu ẹnrẹn, ọkpa rre okhiẹ vbe obọ erha ọmwa, nọkpa na gha rre okhiẹ vbe obọ iye ọmwa. A vbe zẹdia tie ẹre “ugue nii.”​—Ẹks 25:17-22; 1 Krọ 28:11; Hib 9:5.

• Uhi.

  Abidi nọkhua gha suẹn ọnrẹn, Uhi e Mozis ra ebe nokaro ya sẹ nogie isẹn nọ rre Baibol ẹre a mobọ guan kaẹn. Adeghẹ a na ya abidi nekherhe suẹn ọnrẹn, a sẹtin miẹn wẹẹ edọmwadẹ uhi nọ rre Uhi e Mozis ẹre a guan kaẹn; ra emwi ne uhi ma ima ẹre.​—Nọm 15:16; Diut 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Uhi e Mozis.

  Ọna ọre Uhi ne Jehova loo e Mozis ya gbe ne Ivbi Izrẹl vbe uwu ato ọghe Sainai vbe ukpo 1513 B.C.E. A mobọ tie ebe Gẹnẹsis ya sẹ Diutẹronomi, ebe Uhi.​—Mat 5:17; Luk 24:44.

• Uki ọgbọn.

  Ọna ọre ẹdẹ nokaro vbe dọmwadẹ uki zẹvbe ne Ivbi e Ju ya ka ẹdẹ; vbe ẹdẹ nokaro nii, iran ghi si egbe koko, iran ghi gha rri evbare ọbọbọtizọ, iran ghi vbe gha zọ ese ne kpataki. Ẹdẹ ghi rrie ẹdẹ, iran na ya ẹdẹrriọ khian ẹdẹ na do ugie ne kpataki vbe ẹvbo, emwa i vbe winna vbe ẹdẹrriọ.​—Nọm 10:10; 2 Krọ 8:13; Kọl 2:16.

• Ukọ.

  Evba mobọ ya ẹmwẹ na kha ọre “ọmwa na gie ẹre uhunmwu”; a vbe loo ẹre ginna e Jesu kevbe emwa eso na gie ne iran ya gha winna ne emwa ọvbehe. Emwa na mobọ loo ẹmwẹ na ginna keghi re erhuanegbe iweva (12) ne Jesu tobọre zẹ, zẹvbe emwa ne irẹn ya zẹ ihe egbe.​—Mak 3:14; Iwinna 14:14.

• Ukpokpo nọ mwẹ ukpẹ.

  Ọna keghi re ukpokpo nọ mwẹ ukpẹ ematọn nọ ye sioro, ne emwa ni gbaroghe aranmwẹ ya dia avbe aranmwẹ. A ya ukpokpo na gie ẹmwẹ nọ ke unu umẹwaẹn ladian, nọ ru iyobọ ne ọmwa nọ danmwehọ ọre ya lele ude esi na bu ẹre. Ọmwa nọ gbaroghe ẹmila ghaa ya ukpokpo dia ẹmila nọ gbaroghe, ẹmila nọ zẹ utun vbe ehọ ghi gha ya owẹ kinmwi ukpokpo nii, ẹghẹ nii, ọ ghi kuan egbe ẹre. Igiemwi na ẹre Jesu ghaa mwẹ vbe ekhọe vbe ọ loo ifiẹmwẹ na nọ re “ya owẹ kinmwi ukpokpo nọ mwẹ ukpẹ.”​—Iwinna 26:14; Giọg 3:31.

• Ukpọn akhiẹ.

  Ọna keghi re ukpọn ne khuaakhuaa ra nọ wegbe vbe obọ, na ya ru ẹkpo ra ẹbo, egbe na viọ emwiokọ vbe na ghee ọka yi. Eto ẹwe nekhui ẹre a mobọ gha loo ya do ukpọn na; ọna ọre ukpọn ne emwa ghaa yọ vbe iran ghaa khiẹ.​—Gẹn 37:34; Luk 10:13.

• Urọnghọn.

  Ọna keghi re erhan na mu ye izabọ na ya mu ihẹ vbe obọ eveva, ra erhan na mu ye ẹyaẹn ọghe aranmwẹ eva na ya winna vbe ugbo, vbe iran ghaa si emadogua na ya gbe ugbo khian, ra vbe iran ghaa si ikẹkẹ ẹsin khian. (Aranmwẹ na mobọ loo ya ru ọna ọre ẹmila.) Rhunmwuda ne avbe eviẹn na mobọ gha loo urọnghọn ya mu ihẹ nọkhua, a keghi suẹn gha loo ẹmwẹ na ighẹ urọnghọn ya gie ọmwa nọ ru ọviẹn lele ọmwa, ra ọmwa nọ rre ototọ ọmwa ọvbehe; a vbe loo ẹre ya gie usẹ kevbe na na ya obọ yẹnyẹn ọmwa mu otọ. A gha wẹẹ a mu urọnghọn hin ọmwa egbe rre, ra a guọghọe rua, ọni rhie ma wẹẹ, te a fan ọmwa nii hin imu nọ te ye rre, ra a i ghi ya obọ yẹnyẹn ọmwa nii mu otọ, ra a i ghi muẹn ru.​—Lẹv 26:13; Mat 11:29, 30.

• Urremwẹ.

  Vbe ihe eso vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a keghi ya ẹmwẹ na gie ẹghẹ ne Jesu Kristi khian ya rre zẹvbe ọba. Ke ẹghẹ na wa ya ma e Jesu ọba vbe ẹrinmwi, ẹre ẹghẹ urremwẹ ọnrẹn ya suẹn; ẹghẹ na ẹre ọ vbe re ẹdẹ okiekie ọghe agbọn na. Ẹ i re te Kristi khian wa rre, nọ wa vbe ya uhukpa kpa; sokpan, te urremwẹ ọnrẹn khian rhie ẹghẹ eso vbe otọ.​—Mat 24:3, ftn.

• Uta.

  Ọna ọre ikpẹ okuta ra iku erhan ra ugbe ne emwa loo vbe iran gha khian ru azẹ. Iran gha ghi kun ẹnrẹn ye uwu ukpọn ra emwi ke emwi, iran ghi rueghe ẹre. Nọ rhirhi de fua vbọ, ra ne iran rhirhi rhie ladian vbọ, ẹre iran khian ghi zẹ. Te a mobọ ka na erhunmwu nẹ, a ke ru ọna.​—Mat 27:35; Iwinna 1:26.

• Uvun nẹi mwẹ otọ.

  Ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na ladian ọre aʹbys·sos, emwi na yae kha ọre “emwi nọ kakabọ dinmwi” ra “nai sẹtin rẹn otọ re, nẹi mwẹ eke nọ sẹ.” Vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, a keghi loo ẹmwẹ na ya gie ehe na na mu ọmwa ye igbedia, ra ne ọmwa i na ghi sẹtin ru emwi rhọkpa. A vbe loo ẹre ya gie idin, sokpan, ẹ i wa re ọni ọkpa ẹre ọ demu.​—Luk 8:31; Rom 10:7; Arhie 20:3.

• Uyinmwẹ ifavbaro.

  Ẹmwẹ e Grik na ke zedu ifiẹmwẹ na ladian ọre a·selʹgei·a. Emwi na yae kha ọre uyinmwẹ dan nọ wa gele gbodan ghee uhi Osanobua, ọna ọre uyinmwẹ ẹwia ne ọmwa yin vbe nẹi na ghee odaro ghee iyeke, ekhue i vbe muẹn; ọmwa nọ mwẹ obọ vbe uyinmwẹ vbenian i rhie ọghọ ne emwa ni rre ọdakha, ẹ i vbe ya aro nọ maan ghee uhi kevbe ilele nọ rre otọ. A i loo ẹmwẹ na ginna abakuru kherhe ne ọmwa ru.​—Gal 5:19; 2 Pit 2:7.

V

• Vẹn ihẹn (eyan).

  Ọna ọre ẹmwẹ ne ọmwa ta nọ ya rhie ẹre ma wẹẹ, ẹmwata ẹre irẹn ta; ọ sẹtin vbe gha re ẹmwẹ ne ọmwa ta nọ ya yan wẹẹ, irẹn gha ru emwi eso ra irẹn i khian ru ẹre. E Baibol wa vbe kakabọ loo ẹmwẹ na ya gie eyan ne ọmwa ru ma ọmwa nọ sẹ ọre, katekate nọ ru ma Osanobua. E Jehova ghi gu Ebraham ta ile, ọ na vbe vẹn ihẹn yọ, nọ ya gi ẹre rẹn wẹẹ, ẹ i mwẹ ne irẹn ghẹ mu ẹmwẹ ne irẹn tae sẹ.​—Gẹn 14:22; Hib 6:16, 17.

Y

• Yufretis.

  Ọna ọre ẹzẹ nọ ghi tan sẹ kevbe nọ ghi hin usi sẹ vbe odẹ orrie (southwest) ọghe Esia; ẹzẹ na ẹre ọ vbe re ọkpa vbe ẹzẹ eva na wa kakabọ rẹn vbe Mẹsopotemia. Ebe Gẹnẹsis 2:14 ẹre a na ka sunu ye eni ẹzẹ na; ọkpa vbe ẹzẹ enẹ ni ghaa rre ogba ọghe Idẹn ghaa nọ. A mobọ gha tie ẹre “Ẹzẹ nii.” (Gẹn 31:21) Ẹzẹ na ẹre uwu ọghe otọ na mu ne Ivbi Izrẹl lae vbe odẹ okuọ.​—Gẹn 15:18; Arhie 9:14; 16:12.

Z

• Zaiọn; Oke Zaiọn.

  Ọna ọre eni na ghaa tie okpẹvbo ọghe Ivbi e Jebus nọ ghaa rre oke nọ rre odẹ ekẹn (southeast) vbe otọ e Jerusalẹm. E Devid ghi khọn ẹvbo na mu nẹ, ọ na bọ ẹguae ọghẹe ye evba, ẹre a na do gha tie ẹre “Ẹvbo e Devid.” (2 Sam 5:7, 9) Vbe Devid ghi mu Ẹkpẹti Ile gha die Zaiọn, e Zaiọn keghi do khian oke nọhuanrẹn nọ wa kakabọ ru ekpataki ne Jehova. Ọ ghi zẹ kpẹẹ, e Zaiọn ẹre a ghi gha tie ikinkin ne ọgua Osa ghaa ye vbe Oke Moraia; ugbẹnso, a vbe gha tie orere ẹvbo e Jerusalẹm hia “e Zaiọn.” A vbe mobọ loo e Zaiọn ya gie emwi eso vbe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn.​—Psm 2:6; 1 Pit 2:6; Arhie 14:1.

• Zus.

  Ọna ọre ẹbọ nọ ghi sẹ vbe aro Ivbi e Grik ni ga ẹbọ ughughan. Vbe Listra, emwa na te gha roro ẹre wẹẹ e Banabas ọre Zus. Ọ mwẹ emwi eso na gbẹnnẹ emwi yi na miẹn vbe ọkpẹn e Listra; emwi eso na gbẹnnẹ yọ kegha re “avbe ohẹn ọghe Zus” kevbe “Zus ne osa ọghe ovẹn.” Okọ ne Pọl la re vbe otọ ne amẹ lẹga na tie ẹre Mọlta, kegha mwẹ amazẹ ọghe “Ivbi e Zus” vbe odaro ọre. Ọni ọre, ivin eva na tie ẹre Castor kevbe Pollux.​—Iwinna 14:12; 28:11.