NANGU ca kuti Baibolo te citabo ca sayansi, ilalanda ifya cine nga yalanda pa fya sayansi. Lekeni tulande pa fya kumwenako fimo pa fyo imfula ipangwa e lyo ne fyo umuntu apangwa.

IFYO CIBA PA KUTI KUBE IMFULA

Baibolo itila: “Amatoni ya menshi [Lesa] alayakula; yalasunguluka nge mfula kuli fubefube wakwe, Na makumbi yalatonya amenshi.”—Yobo 36:27, 28.

Baibolo pali ili ilembo yalilanda pa fintu fitatu ificitika pa kuti kube imfula. Lesa uwapangile akasuba ‘alakula amatoni ya menshi’ ukubomfya (1) icikabilila ca kasuba akalenga amenshi ukwima ukufuma muli bemba. Lyena, (2) amenshi ayema ukuya mu muulu yalapanga amakumbi ayalokesha (3) imfula. Na muno nshiku mwine, abasambilila ifya miceele tabaishiba fyonse ificitika pa kuti kuleba imfula. Kanshi e co Baibolo ilandila ukuti: “Nani engeluka ifyo ayansa amakumbi?” (Yobo 36:29) Na lyo line, Kabumba alishiba bwino sana ifyo imfula ipangwa kabili alilekele umuntunse alemba ifyebo fya cine mu Baibolo pa fyo imfula ipangwa. Na kuba, ifi fyebo fyalembelwe kale sana ilyo na basambilila ifya sayansi bashilalandapo ifili fyonse pa fyo imfula ipangwa.

IFYO AKANYA KAKULA MWI FUMO

Imfumu Davidi, iyalembeleko Baibolo yalandile pali Lesa ati: “Ilyo fye nalepangwa amenso yenu yalimwene, kabili mwi buuku lyenu mwalembelwe ifilundwa fyandi fyonse.” (Amalumbo 139:16) Davidi abomfeshe amashiwi ya mushikakulo pa kulanda pa kanya akalekula mwi fumo ukulingana ne fyebo ifyalembwa mwi “buuku” lya mampalanya, e kutila DNA. Ku ca kupapusha, napapita imyaka 3,000 apo aya amashiwi yalembeelwe.

Lelo, cali ni pa kati ka muli ba 1800 ilyo Gregor Mendel, sayantisti wa ku Austria, aishibe ifyebo fimo pa fyo umuntu apangwa. Kabili mu April mu 2003, e lintu abafwailisha pa fintu baishibe bwino ifyebo ififwaikwa mu nsandesande ishipanga umubili wa muntu. Basayantisti balondolola ukuti ifyebo fyaba muli DNA fyaba kwati ni dikishonari umwaba amashiwi yapangwa ne filembo. Muli ifi ifilembo e mwaba ifyebo ifikonkwa pa kuti umuntu apangwe. Ifi ifyebo e fyo ifilundwa fya kanya pamo nga bongobongo, umutima, bapwapwa, amaboko na molu fikonka pa kuti filekonkana bwino pa kupangwa no kukula pa nshita fifwile ukukulilapo. Kanshi e mulandu wine basayantisti betila ifi fyebo fyaba muli DNA ukuti “ibuuku lya fya mweo.” Bushe Davidi iyalembeleko Baibolo, yaishibe shani ifi fyebo? Davidi umwine alilandile ifyo aishibe ifi fyebo ilyo alembele ukuti “Umupashi wa kwa Yehova e wasoseele muli ine, ne cebo cakwe cali pa lulimi lwandi.” *—2 Samwele 23:2.

CALYAFYA sana ukwishiba ilyo amabufumu yamo ne misumba ikabako, ifyo ikabako e lyo ne fyo ikonaulwa. Na lyo line, Baibolo yalilondolola bwino bwino ifyo amabufumu yamo aya maka ne misumba yali no konaulwa. Moneni ifya kumwenako fibili.

IFYO BABILONI YAONAWILWE NO KUSHALA ICIBOLYA

Babiloni yali e musumba ukalamba uwa buteko ubwakwete sana amaka ubwaleteka ifyalo fya ku masamba ya Asia pa myaka iingi. Pa nshita imo, uyu musumba wali e musumba uukalamba sana mu calo conse. Na lyo line, Lesa alengele kasesema Esaya ukusobela libela ninshi kwashala ne myaka 200 ukuti uukacimfya Babiloni ni Sailasi, e lyo no kuti uyu musumba wali no kushala fye icibolya. (Esaya 13:17-20; 44:27, 28; 45:1, 2) Bushe ifi fine e fyacitike?

Mu October, mu mwaka wa 539 B.C.E., Sailasi alicimfishe Babiloni mu bushiku fye bumo. Mu kuya kwa nshita, utumana utwaletwala amenshi mu ncende shimo ishakwete umufundo twalishikeeme pantu tabatubikileko amano. Ilyo umwaka wa 200 C.E. walefika, uyu musumba washele fye icibolya. Pali ino nshita mu Babiloni mwaba fye ifitantaala. Nga filya fine Baibolo yasobele, Babiloni ‘yashala fye icibolya konse.’—Yeremia 50:13.

Bushe uwalembele aya amashiwi afumishe kwi ifi fyebo fya cine? Baibolo ilanda ukuti aya mashiwi yali “bukombe bwaluma pali Babiloni ubo Esaya mwana Amose amwene mu cimonwa.”—Esaya 13:1.

UMUSUMBA WA NINEBE UKABA ‘UWAUMISHA NGA MATOLOLO’

Ninebe e yali umusumba uukalamba uwa Buteko bwa Bena Asiria, kabili uyu musumba walikuulilwe bwino sana. Muli uyu musumba mwali imisebo iikalamba, amabala, amatempele e lyo na masano ayakalamba. Na lyo line, kasesema Sefania alisobele ukuti uyu musumba ukalamba ukashala “icibolya, ukuba icitungu icaumisha nga matololo.”—Sefania 2:13-15.

Umusumba wa Ninebe baliwonawile umupwilapo ku bena Babiloni na bena Madai muli ba 600 B.C.E. Ukulingana ne fyo bamo balanda, uyu umusumba “walishala icibolya pa myaka 2500.” Pa nshita iitali, abantu baletwishika nga ca kuti umusumba wa Ninebe e ko wali, mpaka muli ba 1800 ilyo abashula ifya kushulashula bashulile ifitantala fya musumba wa Ninebe. Pali ino nshita, ifi ifitantala fyalitendeka ukonaika, kabili ici e calengele aba mu kabungwe ka Global Heritage Fund ukulanda ati: “Ifitantala fya musumba wa Ninebe fikashikama na kabili e lyo uno muku tafyakatale afishuulwa.”

Bushe Sefania afumishe kwi ifyebo alembele pa fyo cali no kuba kuli uyu musumba? Alandile ukuti “icebo ca kwa Yehova caishile kuli [ena].”—Sefania 1:1.

MULI Baibolo mwaliba amasuko ku mepusho yacindama sana. Natulandeko pa mepusho yamo.

CINSHI MU CALO MWABELA SANA IFYABIPA NO KUCULA?

Baibolo yalilanda sana pa calenga mu calo mube sana ifyabipa no kucula. Baibolo itila:

1. “Umuntu atekela umuntu munankwe ku kumucusha.”—Lukala Milandu 8:9.

   Mu calo mwaliba sana ukucula pantu abantu balifilwa ukuiteka kabili mu calo mwaliba na mafisakanwa.

2. Inshita ya macushi ne nshita ya fintu fyabula ukwenekela ifikila fye umuntu uuli onse.”—Lukala Milandu 9:11.

   Ifintu fyabula ukwenekela pamo nga amalwele, amasanso no tuyofi, kuti fyacitikila fye umuntu uuli onse, ku ncende ili yonse kabili pa nshita iili yonse.

3. “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu.”—Abena Roma 5:12.

   Ilyo Lesa abumbile umwaume no mwanakashi wa kubalilapo baali abapwililika kabili tabalefwa. Ulubembu ‘lwaingile . . . pano calo’ ilyo bakeene ukumfwila Kabumba wabo ku mufulo.

Baibolo tailanda fye pa calenga tulecula. Yalitweba no kuti Lesa akafumyapo ifyabipa kabili “akafuuta ifilamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko na kabili, takwakabe no kuloosha nangu ukuteta nangu ukukalipwa na kabili.”—Ukusokolola 21:3, 4.

BUSHE UMUNTU ABA SHANI NGA AFWA?

Baibolo yalilondolola ukuti umuntu nga afwa takuli nangu cimo ico eshiba ne co engacita. Baibolo pali Lukala Milandu 9:5 itila: “Aba mweo balishiba ukuti bakafwa, lelo abafwa, tabaishiba akantu nangu kamo.” Umuntu nga afwa ninshi “amatontonkanyo yakwe yaloba.” (Amalumbo 146:4) Kanshi bongobongo ilaleka ukubomba kabili ne filundwa fimbi ifilenga umuntu aleumfwa filaleka ukubomba ilyo umuntu afwa. E ico te kuti tucite icili conse nelyo ukutontonkanya nga twafwa.

Na lyo line, Baibolo tayalanda fye pa fyo umuntu aba nga afwa, lelo yalilanda no kuti abafwa bakaba no mweo na kabili ilyo bakabuushiwa.”—Hosea 13:14; Yohane 11:11-14.

CINSHI TWABELA PANO CALO?

Baibolo ilanda ukuti Yehova Lesa e wabumbile umwaume no mwanakashi aba kubalilapo. (Ukutendeka 1:27) E ico Adamu, umuntu wa kubalilapo, bamwita ukuti “mwana Lesa.” (Luka 3:38) Ico Lesa abumbiile abantu,  ni pa kuti babe ifibusa fyakwe no kuti baleba ne nsansa kabili baleikala umuyayaya pe sonde. Abantu bapangwa mu nshila ya kuti balefwaya ukusambilila pali Lesa. E ico Baibolo itila: “Balipaalwa abaishiba ukuti balakabila ifya kwa Lesa.”—Mateo 5:3.

Na kabili Baibolo itila: “Abapaalwa ni abo abomfwa no kukonka icebo ca kwa Lesa!” (Luka 11:28) Baibolo taitusambilisha fye pali Lesa, lelo ilatwafwa no kuba ne nsansa kabili ilatupeela isubilo pa fyo ifintu fikaba ku ntanshi.

PA NUMA ya kufwailisha ifishinka, abantu abengi balisanga ukuti Baibolo te citabo ca kale fye. Balishininkisha ukuti amashiwi yaba muli Baibolo yafuma kuli Lesa, kabili e yo Lesa abomfya pa kulanshanya na bantu ukubikako na imwe. Lesa abomfya Baibolo pa kuti mumwishibe no kuba ifibusa fyakwe. Itila: “Palameni kuli Lesa, na o akapalama kuli imwe.”—Yakobo 4:8.

Nga mulebelenga Baibolo mukeshiba bwino Lesa. Nga filya umuntu uulebelenga icitabo amona ifyo uwalembele ico icitabo atontonkanya, nga mulebelenga Baibolo mukeshiba ifyo Lesa atontonkanya ne fyo omfwa. Tontonkanyeni pa fyo cawamina ukucita ifi. Kuti mwaishiba ifyo Kabumba omfwa pa fintu. Na kabili Baibolo yalilanda pa:

• Ishina lya kwa Lesa, ifyo aba, ne mibele akwata.

• Ifyo Lesa afwaya ukucitila abantu.

• Ifyo mwingacita pa kuba ifibusa fyakwe.

Bushe kuti mwatemwa ukwishibilapo na fimbi? Inte sha kwa Yehova kuti batemwa ukumwafwa. Kuti balamusambilisha Baibolo ukwabula ukumulipilisha. Nga mulecita ifi mukaba sana ifibusa fya kwa Yehova Lesa, umwine wa fyebo fyaba muli Baibolo.