Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Ifishinte Fya Ma Olympic Filebipilako

Ifishinte Fya Ma Olympic Filebipilako

Ifishinte Fya Ma Olympic Filebipilako

ILYO Baron Pierre de Coubertin alandile ulwa kubukulula ama Olympic, aimikeko ifishinte fimo ifisuma. Cine cine, ifishinte fya ndakai ifya ma Olympic, ifyasoswa ukuti fyaimikwe na Coubertin, fitila: “Icacindamisha mu Mangalo ya ma Olympic te kucimfya iyo lelo kwangalako fye . . . Icifwaikwa sana te kuba kacimfya lelo ukucimfyanya mu nshila isuma.”

Coubertin asumine ukuti ukukulayangalako amangalo ya kucimfyanya mu nshila isuma kuti kwalenga umuntu ukuba ne mibele isuma, ukulapingulapo bwino pa fintu, no kutwala pa ntanshi imyendele yalungama. Asosele no kuti ‘amangalo yaba mipepele.’ Umwine aleti, ama Olympic, kuti yafunda abantu ku kwikala mu mutende.

Lelo pa nshita Coubertin afwile mu 1937, aya masubilo yonse yafwilile pamo nankwe. Kale kale nkondo ya calo conse iya kubalilapo yalipumfyenyepo amangalo, kabili kwali ukukangana na kumbi ukwalelola fye ku bulwi na bumbi. Ndakai, ifishinte fya ma Olympic naficililako ukubipa. Mulandu nshi?

Amangalo ya ma Olympics ne Miti

Pa myaka iingi, imiti ilenga kangala wa fyangalo ukucita bwino sana yalibomfiwa kuli bakangala ba mangalo, na bangala mu Mangalo ya ma Olympic nabo ni nkupilwa kumo. Na cine imyaka 25 ukutula apo batendekele ukupima abalenwa imiti ya musango yo, nalyo line ukubomfya iyi miti yabindwa kuli bakangala ba ma Olympics kucili ni mpika iletwalilila.

Bakangala bamo babomfya imiti beta ati amasteroids pa kuti babe abakosa. Bambi nabo babomfya imiti ingilishako amaka mu mubili. Ababutuka ulwa ciimina na bangala amangalo ayafwaya ukubomfya sana amaka batemwa ukubomfya umuti ubweseshamo bwangu amaka no kukosha imicincili. Pa nshita imo ine, ababutuka ulwa ntamfu iitali, abangala ubwangalo bwa kowa, na bashelela pa menshi makaasa pa ntamfu yalepa nabo babomfya umuti uuya mu kwalula imfyalo pantu ulabalenga ukutwalilila ilyo uleyafwilishako umubili ukupanga insandesande shakashika isha mu mulopa.

E co kanshi, Dokota Robert Voy, uwali kale umukalamba uwa balepiminako Komiti wa ma Olympics ku United States, etila bakangala ba mangalo ati “fya kupiminako imiti.” Alundapo ukuti: “Ama Olympic yasangwike icifulo ico basayantisiti, abasoma ifya miti miti, na badokota ba bufumfuntungu bapiminako imiti nga ilabomba.” Ni shani pa lwa kupima imiti? Dokota Donald Catlin, umukalamba wa mulya bapimina imiti ku United States, atila: “Kangala wa mangalo uwacenjelesesha uulefwaya ukunwa imiti anwa imiti tushingapima.”

Amafisakanwa

Apo misumba fye iinono ingakumanisha ukukwatilamo ama Olympics, imo imisumba kuti yacita icili conse pa kuti ikwate ama Olympics. Mupepi ne myaka ibili iyapitapo, ba International Olympic Committee (IOC) baisangile balecita ubufumfuntungu. Catunganishiwa ukuti amafisakanwa ayafikile ku madola 400,000 yapeelwe kuli bamembala ba IOC lilya basalile ukuti Amangalo ya Olympics aya pa mwela yakabele ku Musumba wa Salt Lake ku United States mu mwaka wa 2002 ica kuti calengele ukutwishika ifishinte fya mibele isuma ifya balesala ukwali no kubela amangalo.

Cilafya no kumona ubupusano bwaba pali bukapekape na mafisakanwa pantu imisumba iitunga ukukumanisha ififwaikwa pa kukwatilamo amangalo ipeela ifya bupe ifingi nga nshi kuli balya basala ukukabela amangalo. Bamembala ukufika na kuli 20 e bo casoselwe ukuti e bacitile ubufumfuntungu bwa kuti basale Umusumba wa Salt Lake, kabili 6 pali aba bene balifuutilwe imilimo. Kumfwa ku Mangalo yakabela mu Australia uno mwaka wa 2000, ukwesha konse ukwa kuti cimoneke ukuti takwali amafisakanwa nangu yamo ayapokelwe kwapwilile palya pene lintu umukalamba wa Kabungwe ka ma Olympic ku Australia asumine ukuti: “Te pa busuma fye bwa musumba no busuma bwa fibansa fya kwangalilamo twasalilwe ukuti uno muku kuno eko amangalo yakabele.”

Imikalile yacilapo ukuwama iya bakulu bakulu bamo ababa muli komiti wa ma Olympic (IOC) yalenga abantu ukulatwishika. Uwalipo nomba line umukalamba uwa kabungwe ka International Rowing Federation, uwa ku Switzerland, Tommy Keller, inshita imo atile mu kumona kwakwe abakalamba bamo aba mangalo bamona ama Olympic nge nshila ya “kwikusha icilumba cabo.” Alundilepo ukuti ici icilenga, “kufwaya indalama no kufwaya ukusanga ifyo umuntu afwaya pa lwakwe.”

Ukwingilishiwako mu fya Makwebo

Takuli uwingakaana ukuti tapaya indalama ishingi pa ma Olympic. Lyonse ilyo kuli ama Olympics abantu balatamba sana TV kabili kulaba ukulipilisha indalama ishingi pa kusabankanya amakwebo, ukulenga aba makwebo ukufwaya sana ukulipila pa kuti batambishe ifyangalo pa TV na bo basabankanyepo ubukwebo bwabo.

Tontonkanyeni pa ma Olympics ya mu 1988, umo utwampani 9 utwaba mu fyalo ifingi twalipile amadola ukucila pa mamilioni 100 ku kabungwe ka ma Olympic (IOC) pa kuti basabankanishishepo amakwebo yabo mu mwi sonde lyonse. Amangalo ya mu Lusuba aya mu 1996 ayali ku Atlanta yapangilepo amadola amamilioni 400 pa balefwaya ukusabankanishishapo amakwebo yabo. Kabili ico tacilesanshamo indalama sha kushitila insambu sha kutambisha pa TV. Umulabasa wa TV umo uwa ku Amerika walipile amadola ukucila pa mabilioni 3.5 pa kuti fye batambishe Amangalo ya ma Olympic pa kati ka 2000 na 2008, kabili cashimikwe ukuti ukucila pa myaka 4, utwampani 11 utwingalenga ukutambisha ama Olympic mwi sonde lyonse tukakabila ukulipila kamo kamo amadola amamilioni 84. E ico, bamo basosela ati ama Olympic ayo inshita imo yaiminine pa kucitila umuntu ubusuma, nomba yeminine fye pa kupanga ulupiya ululenga umuntu ukuba umufunushi.

Cinshi Calubene?

Incenshi shimo shisosa ukuti apo ifintu fyabipile mu ma Olympic kuti paishibikilwa bwino ku fintu fibili ifyacitike ku kutendeka kwa ba 1980. Ica kubalilapo cali ca kupeela utubungwe twa mangalo amaka ya kumona bakangala ba mangalo abengafikapo ukwangalako amangalo mu ma Olympic. Nangu ca kuti akabungwe ka ma olympics kasuminishe fye abashaishibisha ukwangala muli aya mangalo, utubungwe twa mangalo twena twatendeke ukusuminisha bakalapashi ukulacimfyanya muli aya mangalo ya ma Olympic. Lelo aba bakalapashi baishile ne mibele yabo iya bukalapashi. ‘Ukucimfyanya fye bwino’ takuleeta ndalama ishingi, ukucimfya kwa kupoke cilambu e caishileba icacindamisha. Ukwabula no kutwishika, ico calenga ukuti ukubomfya imiti ipeela amaka kwileko pa muulu.

Ica bubili ni cilya cacitike mu 1983 ilyo ababa mu kabungwe ka ma Olympic (IOC) balefwaya ukunonkela pa co incenshi yabo mu fya makwebo yaitile ati “icishibilo caluma umutengo pano calo icishatala acibomfiwa” uko e kutila imipeto yaikatana isano iya ma Olympic. Ici calengele ubukwebo ukulaenda bwino ubo bwaba nomba ciishibilo ca ma Olympic. Jason Zengerle atile: “Te mulandu na malyashi yonse yalandwa pa lwa kutungilila umutende na pa lwa kwikatanya abantu ba mwi sonde lyonse pamo . . . , ama Olympic yaba fye . . . nga mangalo yambi ayabamo amataki.” Bushe cilepilibula ukuti ifishinte fyaimikwe na kabungwe ka ma Olympics tafingafikwapo?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 21]

IFISHINKA PA LWA MA OLYMPICS

→ Iciishibilo ca ma Olympics cakwata imipeto isano, iimininako icalo ca Afrika, ica Asia, ica Australia, ica Europe, ne ca North na South Amerika. Iyi mipeto yalikatana ku kulangilila ukumfwana kwa bantu bonse mu fya mangalo.

→ Umucincisho wa ma Olympics uwaba mu ciLatin utila Citius, Altius, Fortius—ukupilibula ati “kwankwanishisha, sumbukilako, kosesha.” Kafundisha umo ukufuma ku France ena apilibwile aya mashiwi mu nshila imbi ati, “ukuba impala lubilo, ukusumbukisha sana, ukukosesha.”

→ Ulubingu lwa ma Olympics lwalesontekwa pa ciipailo ca kwa Seu ilyo kuli amangalo ya ku kale. Ndakai, ulu lubingu lusontekwa ne myengelele ya kasuba pa Olympia, kabili lyene lulatumwa ku cifulo ukubelele amangalo.

→ Intulo ya ma Olympics. Yatendeke amakana ya myaka. Amangalo ya Olympics ayabalilepo ukusungwa mu fyalembwa yaliko mu mwaka wa 776 B.C.E., lelo abengi batila amangalo yatendeke napamo imyaka 500 ukubwelela ku numa ya mwaka wa 776 B.C.E.

[Abatusuminishe]

AP Photo/Eric Draper

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

ICIFULO CA MANGALO YA OLYMPICS MU SYDNEY

Ukutula mu September 1993, lintu basalile ukuti mu Sydney e mukabela Amangalo ya Olympics aya mu 2000, abena musumba balisekelele ukuteyanya ukupokelela abeni abashaifulila. Umulimo uukalamba kale kale walibombwa ku kuwamya icifulo icakula bahekita 760, ukukuula ifya kutambilamo, no kusangula ifishala ukuba amalungu, amaparka, no kuwamya apo imimana yaita muli bemba.

Umushi batila Sydney Olympic Village, uwa kuuliilwe bakangala ba mangalo bonse na bakalamba ba mangalo, e wakulisha pa mishi iyakwata amalaiti yapangilwa na kasuba pano isonde ponse. Iciyanda ca mangalo ne fya kusekesha ica SuperDome, e cakulisha nga nshi pali fyonse ifyabela ku fyalo fya ku kapinda ka ku kulyo ifya pano isonde ponse, cakwata icibokoshi cakulisha mu Australia umo amalaiti yapangwa na kasuba yafikila no kusalanganishiwa, kabili amalaiti ya ciko tayapanga cushi iconaula umwela ucingilila icalo ku myela imbi iyalumisha.

Icibansa ca Olympic Stadium icakwata umutenge uwapangilwa ne nshimbi shapikulwa e cakulisha pa fikuulwa fyabela ku numa ya ciyanda ca SuperDome. Papooselwe indalama amadola 435,000,000 pa kukuula kabili e cibansa ca Olympic Stadium cakulisha pa fibansa fya ma Olympic ifyaba pano isonde, pantu kuti mwaikala abantu 110,000. Indeke shikalamba shine, isha musango wa Boeing 747 kuti shaikala pa ncende ya ici cibansa! Cafimbwa no mutenge uupusha ulubuuto lwa kasuba lelo uucingilila abalelumba ku myengelele yakalipisha iya ku kasuba. Alan Patching umukalamba ulolekesha pali ici cibansa atile, “mu myeshi fye ya kupenda iisheleko muno 2000, cino cifulo cikaba cifulo cacindamisha muno mu Australia.” Lyene asobele no kuti: “Cili no kupala icikuulwa citwa ati Opera House.”

[Icikope pe bula 20]

Baron Pierre de Coubertin

[Abatusuminishe]

Culver Pictures

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 23]

AP Photo/ACOG, HO