Ngéda me bi waa pééna, me yila ki nsañal, niñ yem i bi héñha i nya me bé bemek bé. (Éfésô 3:20) Ndi ni nla badba le, kii i bi boñ ndi me yila nsañal? Nwaha le me bôdôl ñañ wem bibôdle.

Me bi gwééne i tison i Berlin i loñ i Jaman, ndék sôñ ndigi i mbus le Gwét bi ntôla II bi nwii 1939 bi bi bôdôl. I nwii 1945, ki gwét bi yé bebee ni mal, dinuni di bikei (avioñ) di bi kahal leñ bakindim i tison i Berlin. Ngéda di bi leñ bakindim libôga jés, me ni lihaa jem di ke i het bôt ba bé solop. Mbus ngéda, di bi ke di solop i tison i Erfurt, i het m’ma yem a bi gwééne.

M’ma yem a bé yéñ maliga ni nwai. A añ bikaat bi bayimam, a wan ki biniigana bi ngandak bibase, ndi hala a bi yônôs bé ngôñ yé i mam ma mbuu. Bebee le i nwii 1948, Mbôgi Yéhôva iba i bi yuuga bés. M’ma a leege bo, a kahal tômôl bo mambadga. Ba bé ngi boñ to ngeñ yada, a kal me ni mankéé nu muda nu mbus le “me nléba maliga!” Ndék ngéda i mbus, me ni mankéé nu muda ni m’ma yem di kahal ke makoda i tison i Erfurt.

I nwii 1950, di bi témb i Berlin, di ke likoda li Berlin-Kreuzberg. I ngéda di bi nyodi ha libôga li, di ke homa numpe, nyoo di bé likoda li Berlin-Tempelhof. Mbus ngéda, m’ma a sôblana. Ndi me me bi kon woñi. Ni nyi inyuki?

Me bi pala bé hol inyule me bé béna kon woñi. To hala kiki me bé yoñ ngaba likalô, me bi boñ nwii ima me pam bé i kwélés mut. Mam ma bi héñha ngéda me bi kahal lôôs ngéda ni lôk kéé i bôlôm ni i bôda i i bi téñbe i gwélél Yéhôva ni ñem ngui. Bahogi ikété yap ba bi son njonok i ñamb u  mok mi mbanda mi Nazi, bape ba bé i mok i pes i likôl i Jaman. Bape ki ba bé jôbna bikaat bisôsôli nyoo i pes mbok i, ibabé i kon woñi le ba ngwel bo, ba ha bo i mok. Ndémbél yap i bi hélés me ngandak. Hala a bi tinde me i hoñol le ibale ba bé bebee i nimis niñ yap ni kunde yap inyu Yéhôva ni lôk kéé, wee me nlama boñ biliya le me lôôha bañ ba nsut.

Me bi bôdôl yémbél woñi wem ngéda me yoñ ngaba i hônd likalô i tôbôtôbô i i bi tagbe i nwii 1955. Ikété kaat ba bé sébél le l’informateur, * mankéé Nathan Knorr a bi kal le i hônd i i bé lama ba hônd i nlôôha i keñi ikété bihônd gwobisôna ntôñ u ma naña. A bi kal ki le ibale batéé likalô bobasôna ba yoñ ngaba mu, “ki di bé lama bana sôñ likalô i tôbôtôbô.” Hala ki nyen mam ma bi tagbe! Ndék ngéda i mbus, me ti memede nkikip yak Yéhôva, me sôblana i nwii 1956, pua yem ni mankéé nu muda yak bo ba bi sôblana yokel. I mbus ha, me bé lama yoñ makidik mape.

Hala a bé ngandak nwii le me bé gwés yoñ nson u nsañal, me bé kal le m’a yoñ wo, ndi ngéda i tagbege ndigi. Me bi jôp ndugi i suklu i nyuñga ikeñi i tison i Berlin. Mbus, me bana ngôñ i sal inyu hôlôs likeñge mu bôlô i. Jon i nwii 1961, me bi bôdôl sal libôñ li li nlôôha likeñi li Jaman, i tison i Hamburg. Me bé lôôha gwés i bôlô i kayéle me bi kit le me nyaa sal ndugi, mbus m’a yila nsañal. Kii me bé lama boñ?

Me nlôôha ti Yéhôva mayéga inyu bilôk bikéé bi gwéha a bi gwélél inyu hôla me i bugus mam ma mbuu. Ngandak yem mawanda i i bi yoñ bôlô nsañal i bi ti me ndémbél ilam. Ni le mankéé Erich Mundt, nu a pei ñamb u mok mi mbanda, a bi ti me makénd i bôdôl Yéhôva ñem. A bi kal le i lôk kéé i bé bôdôl yomede ñem i ñamb u mok mi mbanda, i bi sôk tomb i pes mbuu. Ndi i bet ba bé bôdlak Yéhôva ñem ni ñem wap wonsôna ba bi tééda ndéñbe yap, ba yila ki mbiñ bôt ikété likoda.

Yak mankéé Martin Poetzinger, nu a bi yiga sal i Juu li bakena ntôñ, a bi waa bé lédés lôk kéé, a kalak bo le: “Ñem ngui u yé jam li nlôôha lilam mut a nla bana!” Ngéda me bi ôt pék mu bibuk bi, me bi tjôô bôlô yem, me yoñ bôlô i nsañal i sôñ Hilônde i nwii 1963. Hala a bé makidik malam me mah bé yoñ! Sôñ iba mbus me ma yila nsañal, me ngi bôdôl yéñ bôlô ipe, me yila nsañal nu tôbôtôbô. Ndék nwii mbus ngéda, Yéhôva a bi sayap me iloo kiki me bé hégda. Ba naña me i suklu i yônôs 44 i Giléad.

Ikété biniigana gwobisôna me bi kôs i suklu, bi bi bi lôôha nseñ i mis mem bi bé bi Nathan Knorr bo Lyman Swingle, ba kal bés le: “Ni pala bañ tjôô nson i homa b’a ep bé.” Ba bi ti bés makénd i yén i homa b’a om bés, to ibale mam ma nlet. Mankéé Knorr a bi bat bés le: “Hee ni ga bok mis? Mahindi, bitandi, liyep li bôt? Tole ni ga memle bie, mbônji ilam, ni masu malam? Ni nigil i gwés bôt!” Kel yada, ngeñ mankéé Swingle a bé toñle bés inyuki lôk kéé ihogi i bi pala tjôô nson wap, a bi noode gwelba, ndi gwiiha bi bi bôdôl kuli nye. A téé ndugi nkwel wé, letee a mom nwee. Hala a bi lôôha tihba me, me yoñ makidik le m’a wéha bé Kristô nyuu to lôktata yé i i tiñi ni nye.​—Matéô 25:40.

Ngéda ba bi yis bés i homa di bé lama ke, basal i Bétel bahogi ba bi bat bés hee homa ba bi om bés. Ba bi kon maséé inyu solôñ yem i suklu ipe, ndi ngéda me kal bo le: “Me nke i Kôñgô (Kinshasa),” mbok i mom nwee, ba kal le: “Wee Kôñgô! Yéhôva a ba ni we a mankéé!” Mu dilo di, manwin mabe ma bé lôl nyoo i mbok i, gwét bi bé nayak, ni manola. To hala, me bi  hôya bé i jam me bi nigil i suklu. Ndék ngéda mbus hilo hiés mapam ma suklu i sôñ Dipos i nwii 1967, Heinrich Dehnbostel, Claude Lindsay ni me di bé lama ke i Kinshasa, nyañ tison i Kôñgô.

Ngéda di bi pam i Kinshasa, di bi yoñ sôñ aa inyu nigil hop Pulasi. Mbus di ke i tison i Lubumbashi, i ba bé sébél le Elisabethville, i bé bebee ni nwaa ni loñ i Sambia, nyoo i nwelmbok u Kôñgô. Di kee i yén i ndap basañal ba tôbôtôbô i ñem tison.

Kiki libim li bôt li bé ngi nok ñañ nlam i Lubumbashi, di bi ba maséé i ba bôt ba bisu i niiga bo maliga. Bés ngi nom to ndék, di bé éga ngandak gwigil i Bibel kayéle ngéda i bé héñél yak bés inyu nigil ni bobasôna. Di bé tééne yak bôt ba ngomin likalô. Ngandak yap i bé lôôha diihe Bañga i Djob ni nson wés likalô. Libim li bôt li bé pot Swahili, jon me ni Claude Lindsay di bi nigil i hop u. Ndék ngéda mbus, ba ep bés likoda li hop u Swahili.

Tolakii di bé lôôha kon maséé ni bihélha bi mam bi bé pémél bés, di bé boma yak mandutu. Ngim mangéda di bé di boma bisônda nhiôôak, bi bak bi bééga ngaa, bi ômôk bés nsohi. Lisañ jada, bisônda bi bi ada bés di ntégbaha likoda i ndap yés basañal ba tôbôtôbô, ba gwel bés, ba kena bés i ñamb wap, i het ba bi yis bés ’isi ipam i jôm li ngeñ li juu ilole ba nwas bés.

 I nwii 1969, ba bi téé me ngwélél makiiña. Mu likiiña li nyen, me bé ke ntandaa liké ikété lipan, manjel nyonok ni ndobo. I mbai yada, ñin kôp ni bon bé ba bi nañal isi nañ yem ni juu. To kel ba to yada, m’a hôya bé me kiki i kôp i, i tôdôl me, jiibe li bak li ngi yii. Me mah hôya bé minkwel minlam me bé bana ni lôk kéé juu, di nohbak hié.

Jam jada li bi lôôha tééñga bés li bé le ngim bôt i i bé kadba le i yé Mbôgi Yéhôva i bé nit ntôñ mintonba ba bé sébél le Kitawala. * Bahogi ikété yap, ba bi sooma ikété makoda, ba yila yak mimañ. Libim ikété yap li li bé kiki ‘maaa ma sôli,’ li bi la bé yumus lôk kéé i bôlôm ni i bôda i i bééna bañga hémle. (Yuda 12) Sôk i nsôk, Yéhôva a pubus makoda, ni i njel i, a tek ki hikuu inyu mahol ma tôbôtôbô.

I nwii 1971, ba naña me i sal i hikuu hi loñ i Kinshasa, i het me bi bana ngandak minson, kiki hihéga bôlô i timbhe mambadga bôt ba mbat, i homa bikaat, ni mam ma mbéñge nson wés. I Bétel nyen me bi nigil lelaa ba ntjek nson ikété soso loñ i i gwé ndigi ndék bisélél. I bé i pam le bikaat bi nom sôñ iba inyu bol makoda. Dinuni di bikei di bé lana bikaat, ba suha gwo i sitima; ngim mangéda sitima i bé i yén homa wada ngandak sonde inyule bikai bi bé ti bé yo pôla i ke ni bisu. Ndi to hala, nson u bi telep bé.

Kinje hélha jam i tehe bilôk bikéé bi ntjek makoda ma ndôn makeñi ni ndék moni ndigi. Ba bé ba oñ hikôma i ngii ndap masek, ba gwéélak mimbôñgô mi bikai inyu kéñ mapañ ma pele, ba bé hôt ki gwo inyu boñ biyééne. Ba bé gwélél makai kiki mbiñ i ndap, bakalô inyu nyôl tole inyu bañ bitéblé. Ba bé pom mbabi bie inyu gwélél yo kiki batone. Me bé bé le me hôla bo, ndi hala a bé béna hélés me i tehe i lôk kéé i bôlôm ni i bôda i, i nsal ibabé waa, i gwéélak makeñge inyu maoñ. Me bi lôôha gwés bo. Kinje ndutu me bi nok i ngéda me bé lama bagla ni bo inyu ke sal i loñ ipe!

I nwii 1974, me bi ke i Bétel i Nairobi, i loñ Kénya. Di bé di pégi ngandak inyule hikuu hi loñ i Kénya hi bé nit nson likalô i jôm li biloñ li bé kéña yo, ikété ngim biloñ mu ba bi sôñga nson wés. Ba bé béna om me i yuuga lôk kéé i biloñ bi, téntén i loñ Étiôpia. Ha ngéda i, lôk kéé yés i bé boma ngolba ni ngandak mandutu. Libim ikété yap li bé biba ndôm tôlô, ba hak bo mok; ba nolok yak bape. Ndi lôk kéé i bi tééda ndéñbe yap, inyule i bééna maada malam ni Yéhôva yak ipôla yap.

I nwii 1980, niñ yem i bi lama ngandak ngéda me bi bii Gail Matheson, ngond i Kanada. Di bé ntôñ i suklu i Giléad. A bé sal kiki nsañal nu tôbôtôbô i loñ i Bôlivia. Ndi di bé tilna. Di bi témb di bomna i New York i mbus 12 nwii. Ndék ngéda mbus, di biiba i Kénya. Me nti Gail mayéga ngandak inyu litehge jé lilam i pes mbuu, ni inyule a nyi kon maséé ni i ndék a gwé. A ngi nidik me, a yé ki solôñ yem i gwéha.

I nwii 1986, me ni Gail di bi ke nson makiiña, i nlélém ngéda me salak i Juu li hikuu hi loñ. Nson makiiña u bé kena bés i ngandak biloñ bi, hikuu hi loñ hi Kénya hi bé éga nson.

Me ngi hoñlak likoda likeñi me bi kôôba i Asmara (i Iritré) i nwii 1992 ngéda ba bé ngi sôñga nson mu loñ i. Ngoo le, di bi la ndigi léba bôk pele, kété yé i bé lôôha ba ibe iloo mbégdé. I kel likoda, me bé nhelek i tehe lelaa lôk kéé i bi lémés kété, kayéle i yila loñge homa inyu bégés Yéhôva. Ngandak lôk kéé i bi lona biloñge bi mabadô inyu hô bahoma ba bé mahindi.  Di bé maséé i tégbaha loñge likoda li ndôn lôñni 1 279 bôt.

Nson makiiña u bé lona mahéñha i niñ yés, inyule di bé héñha mandap hiki ngéda. Lisañ jada, ba bi yis bés i loñge ndap i i bé ipañ tuye; lisañ lipe ba yis bés i lap bibende i het basalnwom ba bé yééne, biluk bi bak haa ni mambai jam kiki bo 100 méta. To hee homa di bé tagbe, mangéda di nlôôha diihe ma yé ma di bi tégbaha ni basañal, yak ni batéé likalô bape. Ngéda di bé kôs nson u mondo, di bé nok ndutu ngandak i bagla ni mawanda més.

Ipôla nwii 1987 ni 1992, di bi kôs kunde i añal ñañ nlam ikété biloñ hikuu hi loñ i Kénya hi bé éga. Hala a bi boñ le ba téé dikuu biloñ bipe ni muu inyu éga nson mu biloñ bi. I nwii 1993, ba bi om bés i éga nson i tison Addis Abéba, i loñ Étiôpia, i het nson wés u bé u ma tip kôs kunde, mbus ngandak nwii i lisol.

Yéhôva a bi sayap nson i Étiôpia. Ngandak lôk kéé i bôlôm ni i bôda i bi yila basañal. Ikété 100 batéé likalô, 20 i bé yoñ bôlô i nsañal inyu ngéda yosôna hiki nwii letee ni nwii 2012. Ni ki le, bisuklu bi ntôñ bi bi ôô lôk kéé loñge, kayéle iloo 120 ma mandap ma Ane ma bi ôña. I nwii 2004, lihaa li Bétel li bi héñha ndap, ba oñ yak ndap makoda makeñi yada ha ipañ. Kinje bisai!

Mu nwii mi nwominsôna, me ni Gail di mbot ngandak mawanda lôñni lôk kéé yés i bôda ni i bôlôm i Étiôpia. Di nlôôha gwés bo inyu makénd map ni libak jap li minyaô. Masañ mana, makon ma ntééñga bés ngandak, jon ba bi om bés i sal i hikuu hi loñ i ñemkété Érôpa. Nyono di gwé matééda malam kiyaga, ndi di nwaa bé hoñol mawanda més ma Étiôpia.

Di bi tehe Yéhôva a nhôlôs nson wé. (1 Korintô 3:6, 9) Kiki hihéga, ngéda me bi bôdôl tééne boñge ba Ruwanda likalô, ba ba bi lo i Kôñgô inyu yéñ mamuna, ntéé likalô to wada a bé bé i loñ Ruwanda. I len ini, lôk kéé yés i nloo jam kiki bo 30 000 mu i loñ i. I nwii 1967, Kôñgô (Kinshasa) a bééna jam kiki bo 6 000 di batéé likalô. Nano ba yé jam kiki bo 230 000, ni ki le didun di bôt di bi lo Bilôp bi Nwet i nwii 2018. Ikété biloñ gwobisôna hikuu hi Kénya hi bé éga, batéé likalô ba ba nkôndba ba nloo 100 000.

Nano a yé 50 ma nwii le Yéhôva a bi gwélél bilôk bikéé inyu hôla me i yoñ bôlô i nsañal. To hala kii me ngi yii nsut, me nigil i bôdôl Yéhôva ñem ni ñem wem wonsôna. Niñ i Afrika i bi niiga me wongut ni i kon maséé ni i ndék gwom me nla bana. Hala a ntihba me ni Gail i tehe lelaa lôk kéé i nleege bakén, lelaa i hônba mandutu makeñi, i bôdlak ki Yéhôva ñem. Me nlôôha ti mayéga inyu konangoo yé i mbuma ñañ. Yéhôva a nsayap toi me iloo kiki me bé le me hégda.​—Tjémbi 37:4.