Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

Jaljanakaru jiskʼa tʼaqanakar ¿khitis Biblia jalanoqawayi?

Jaljanakaru jiskʼa tʼaqanakar ¿khitis Biblia jalanoqawayi?

JUMAJJ nayrïr cristianonakat maynirïkasmas ukham amuytʼañäni. Tamamajj apóstol Pablon qellqanit mä cartap katoqe. Liytʼir istʼkasajja, Pablojj sapa kuti ‘qollan qellqatanakat’, mä arunjja, Hebreo Arut Qollan Qellqatanakat aytatapwa amuytajja (2 Timoteo 3:15, MT). Ukatjja akham jisktʼastajja: ‘¿Kawkhansa uka arunakajj jikjjataspacha?’ sasa. Ukampis janiw ukajj yatiñjamäkänti, ¿kunatsa?

JANIW JALJASA NI JISKʼA TʼAQAS UTJKÄNTI

Pablon tiempopan kunjamänsa ‘qollan qellqatanakajj’ uk amuytʼañäni. Ukjja aka janankir fotonwa uñjsna, ukasti Isaías qellqatat Rollonakajj mar Muerto sat cheqan jikjjataskäna ukawa. ¿Kunsa ukan uñjsna? Janiw puntonakanïkiti, aleq qellqatakiw uñsti. Janirakiw jichha tiemponjam jaljanakanïkisa ni jiskʼa tʼaqanakanïkarakisa.

Biblia qellqerinakajj janiw jaljanakarusa ni jiskʼa tʼaqanakarus jalanoqapkänti, Diosan amuyunakapjja phoqatpach qellqapjjäna, ukhamat jaqenakajj Biblia phoqatpach liytʼapjjañapataki. Sañäni, mä munat familiarasat mä carta katoqtan ukhajja, cartjja phoqatpach liytʼtanjja, janiw yaqhep cheqanakaki liytʼktanti.

Jan jaljanakasa ni jiskʼa tʼaqanakas utjatapajja, janiw yanaptʼkänti, ukatwa Pablojj akham sirïpachäna: ‘“Qellqatanjja siwa” jan ukajj “Isaiasaw akham säna”’ sasa (Romanos 3:10; 9:29). Ukampis uka qellqatanakajj kawkhat apsutasa uk jikjjatañajj chʼamänwa. Maynejj ‘qollan qellqatanak’ sum uñtʼasapäna ukhakiw uk katusapäna.

Ukhamarus ‘qollan qellqatanakan’ janiw mä libroki utjkänti. Nayra patak maranak tukuyarojja, 66 libronakaw utj-jjäna. Jichhasti Bibliajj jaljanakaru, jiskʼa tʼaqanakaru jalanoqatäjjewa, ukajj liytʼirinakar sum yanaptʼi ukat Pablon cartanakap jikjjatañatakis yanaptʼarakiwa.

Inas akham jisktʼasta: “¿Khitis jaljanakaru, jiskʼa tʼaqanakaru Biblia jalanoqawayi?” sasa.

¿KHITIS BIBLIAR JALJANAKA USKUWAYI?

Inglaterra markankir Stephen Langton sat tatakuraw Bibliar jaljanaka uskuwayi. Qhepat Canterbury sat cheqanwa iglesia pʼeqtʼirjam irnaqjjäna. Ukajj 1200 maranakanwa pasäna, ukhanakajj Universidad de París sat jachʼa yateqañ utanwa yatichirjam irnaqaskäna. Ukajj Francia markankiwa.

Bibliat yatjjatirinakajj nayra tiempotpachwa Biblia jaljanakaru jalanoqañataki chʼamachasipjjäna, ukhamat liytʼirinakaru yanaptʼañataki. Cheqas kuntï yatjjatañ munapkäna uk mä jaljana thaqtañajj janiw sinti chʼamäkasapänti, ukampis librpachat thaqhañajj wali chʼamaspänwa, sañäni Isaías librojj 66 jaljanakaru jalanoqatawa.

Ukampis ukajj janiw yanaptʼkänti, uka toqet yatjjatirinakajj mayj mayjwa jalanoqapjjäna. Amuytʼañataki, Marcos librjja, niya 50 jaljanakaruw maynïrejj jalanoqäna, janiw kunjamtï jichhajj 16 jaljanakaru jalanoqatäki ukhamäkänti. Langton chachajj jakkäna uka tiemponjja, París markarojj walja markanakat yateqerinakajj Biblianakap apapjjäna. Ukampis yateqerinakampi, yatichirinakampejj kuna toqetsa parlasipkäna uk janiw taqeni jikjjatirjamäpkänti. ¿Kunatsa? Biblian jaljanakapajj janiw kipka jalanoqatäkänti.

Ukatwa Langton chachajj wasitat jaljanakaru jalanoqäna, The Book—A History of the Bible (El Libro. Historia de la Biblia) sat libroparjamajja, “kunjamtï jalanoqkäna ukajj liyirinakatakisa, ley yatichirinakatakisa wali askïnwa, ukhamatwa jankʼaki Europa cheqan ukajj apnaqasjjäna”. Langton chachajj jalanoqkäna ukaw jichha tiempon jilapart Biblianakan apnaqasi.

¿KHITIS BIBLIAR JISKʼA TʼAQANAK USKUWAYI?

Kimsa patak maranak pasatatjja, Francia markankir Robert Estienne chachajj jukʼamp sumwa khä 1500 maranakan yanaptʼäna. Jupasti Biblia liyipjjañapatak chʼamañchtʼañwa munäna, ukatakejj jaljanakaru, jiskʼa tʼaqanakaru jalanoqataw wali suma yanaptʼaspa sasaw amuyäna.

Estienne chachat nayra maranakajja, Judea markankir qellqerinakajj Hebreo Arut Qollan Qellqatanak jiskʼa tʼaqanakar jalanoqjjapjjänwa, ukampis janiw jaljanakaru jalanoqapkänti. Kunjamtï jaljanakajj jan kipka jalanoqatäkänjja, ukhamarakiw jiskʼa tʼaqanakampejj pasäna.

Estienne chachajj Griego Arut Qollan Qellqatanakwa jiskʼa tʼaqanakar jalanoqäna, ukjja kunjamtï Hebreo Arut Qollan Qellqatanakajj jalanoqaskäna ukarjamaw luräna. Khä 1553 maranwa francés arut jaljanakani, jiskʼa tʼaqanakani nayrïr Bibliajj apsusïna. Yaqhepajj ukham jiskʼa tʼaqanakar jalanoqasitapajj janiw khusäkiti, tʼaqa tʼaqa qellqatäkaspas ukhamawa sasaw amuyapjjäna. Ukampis Biblia imprimirinakat yaqhepajj jankʼakiw uka jalanoqatarjam Biblia apsupjjarakïna.

BIBLIAT YATJJATAÑATAK MÄ SUMA YANAPTʼA

Jaljanakaru, jiskʼa tʼaqanakar Biblia jalanoqañajj janis chʼamjamäkchejja, ukham jalanoqtʼasitapajj jiskʼa tʼaqanakar jikjjatañatakiw yanaptʼistu, mä cheqar puriñataki direccionäkaspas ukhamawa. Cheqas ukham jalanoqasitapajj janiw Diosan amuytʼayatäkiti, ukatwa yaqhep cheqanakajj jan suma jalanoqatäkiti. Ukampis ukajj kunatï jiwasatak wali wakiskirïki uk jikjjatañatakiw yanaptʼistu, kunjamtï mä qellqatatsa jan ukajj librotsa yaqhep cheqa jan armtʼasiñataki chimptʼastan niya ukampi sasirakiwa.

Ukham jalanoqasitapajj wali askïkchisa, Diosan Arup sum amuytʼañaw jukʼampi wakiskirejja. Kuna toqetsa uka sarnaqäwin parlaski uk phoqatpach liytʼañamawa, janiw jiskʼa tʼaqanakaki liytʼañamäkiti. Ukhamtï luräta ukhajja, ‘qollan qellqatanakajj qhespiyasiñatakiw amuytʼa churätam’ (2 Timoteo 3:15, MT).