Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

Walja maranak “imantat” mä tesorow jikjjatasiwayi

Walja maranak “imantat” mä tesorow jikjjatasiwayi

¡Janiw cheqaw sañjamäkiti!, sasaw mä yatjjattʼat jaqejj qhanañchi. Jupasti nayra maranakan amparamp qellqaskän (manuscrito) uka qellqatjja, wal uñakipi. Ukat kunjam qellqatasa walikiti janicha ukanak kutin kutin uñakiptʼasajj mä amtaruw puri akham sasina: Nayra maranakan georgiano arut Biblia qellqaskäna ukarakis aka qellqatajjä sasa.

IVANÉ JAVAKHISHVILI sat yatjjattʼiriw 1922 maran diciembre phajjsi tukuyanakaru uka qellqat jikjjatäna, jupajj kunjamsa georgiano arun qellqasirïna uk yatjjatasaw jikjjatäna. Uka chachasti Talmud de Jerusalén sat qellqatwa uñakiptʼaskäna, ukasti hebreo arut qellqatanwa, ukampis, uka Talmud sum uñjjatasajj niya borrsut ukat chhayphuptayat yaqha arut qellqatanakaw utjäna, ukajja, georgiano arunwa. *

Uka Talmud qellqatan jikjjataskäna ukanjja, Jeremías qellqatat mä qhawqha arunak qellqaqataw utjäna, ukasti khä 400 maratarakïnwa. Janïr uka qellqat jikjjatasajj 800 marat georgiano arut qellqatakiw utjäna, ukat qhepatwa yaqha qellqatanakajj 400 maranakata jan ukajj jukʼamp nayra maranakat jikjjatasirakïna. Cheqas Jesusampi ukat apostolonakapampi aka Oraqenkapkäna uka qhepat qellqaskäna uka qellqatanak jikjjatañajj ¡wali khusapunïpachawa!

Bibliat uka qellqatanakjja, ¿khitis mä arut yaqha arur jaqokippachäna? ¿Mä jaqekit uk lurpachäna, jan ukajj Diosatakjam taqe chuyma servirinakach uk lurapjjpachäna? Uka jisktʼanakar qhanañchañatakejj janiw kuna qellqatas jikjjatasiwaykiti. Ukampis georgiano arut Bibliajj janis phoqhatpach utjkchïnjja, 300 maranakan mä qhawqha cheqanak jaqokipatajj utj-jjänwa, ukhamajj ukhatpachwa Diosan Arunakapajj georgiano aru parlirinakatakejj utj-jjäna.

Georgiano aru parlirinakajj Diosan Arunakap uñtʼapjjatap mä sarnaqäwimpiw Martirio de Shushanik sat qellqatanjj uñachtʼayi, ukasti 400 mara tukuyanakanwa qellqasïna. Mä reinajj kunjamsa tʼaqhesis sarnaqawayi uka toqet parlkasajja, qellqerejj walja kutiw Salmos, Mateo, Marcos, Lucas, Juan ukat Bibliat yaqha qellqatanakan utjki uka arunak qellqäna. Ukat persanakan utjkän uka wali aytat jaqenakampejj kunjams sum apasiñatak Shushanik reinan Varsken sat chachapajj chʼamachasïna uks qhanañcharakiwa, jupajja, georgiano arut parlirinakat Karthli sat cheqat wali aytatänwa ukat cristianonak taypit jitheqtasin zoroastrismo sat yupaychäwiruw sarjjäna, ukat Shushanik warmiparojj ukham  lurayañ munarakïna. Warmipajj janiw cristianonakat jitheqtañ munkänti, ukham lurasajj jakañap aptʼasïna, ukampis qhep qhepa urunakapanjja, Diosan Arupanwa chuymachtʼäwi jikjjatäna.

Cheqas 400 maranakatjja, georgiano arur jaqokipañajj utjaskakïnwa janipuniw qellqaqañas saytʼkänti. Ukatwa georgiano arun walja qellqatanakajj utji, ukatakejj copistanakasa ukat traductoranakasa wal chʼamachasipjjpachäna. Taqe ukanakat sum yatjjatasajj mä arut yaqha arur jaqokipañata ukat impresión bíblica siski ukanakat jichhajj yatjjatañäni.

BIBLIA MÄ ARUT YAQHA ARUR JAQOKIPAÑAJJ WAL JILJJATTI

Khä 1000 maranakanjja, akham sasaw Giorgi Mtatsmindeli sat tatakurajj säna: “Nayajja, Giorgi wali altʼat chuymani tatakurjamajja, taqe chuymaw Salmo qellqat kunjamtï jichhürunakan griego arojj parlaski ukjja georgiano arur jaqokipawayta” sasa. Niyakejjay Bibliajj georgiano arur jaqokipatajj utj-jjchïnjja, ¿kunatsa mayamp jaqokipasiñapäna?

Cheqansa, georgiano arun Bibliat qellqatanakajj 1000 maranakan jukʼakiw utj-jjäna, kunattejj yaqhep qellqatanakajj chhaqhayasinwa. Ukat georgiano arojj marat maratjamaw mayjtʼäna, ukat kuntï qellqatanakan siskän ukas janiw sum amuyaskänti. Walja traductoranakarakiw Bibljja georgiano arur jaqokipañ munapjjäna, ukampis Giorgi tatan traduccionapaw jukʼamp sumana. Jupajja, georgiano arun utjkäna uka qellqatanakjja, griego arut qellqatanakampiw uñakiptʼäna, ukat kawkhantï faltkäna uka cheqanaksa traducirakïnwa, yaqhep cheqanakanjja, librpachaw jan utjkänti. Urunjja, monasterio sarayäna ukat arumasti Biblia mä arut yaqha arur jaqokiparakïna.

Ephrem Mtsire chachajj Giorgi chachan mitaparakïnwa, jupajj jukʼamp nayraruw sartäna: mä arut yaqha arur jaqokipirinakatakejj mä yanapwa lurawayarakïna. Qellqatapan akham sänwa: ‘Kawkïr aruttï jaqokipañ wakiski uka arutpunwa jaqokipasiñapa, ukat kunjamtï parlaski ukhamañapawa janiw kunas mayjtʼayasiñapäkiti’ sasa. Ukat juparakiw georgiano arur jaqokipkasajj jananakan thiyanakaparojj qhanañchäwinak ucharakïna. Ephrem chachajj wasitatwa Biblian libronakap tradusjjäna. Cheqas uka pä chachan luratanakapaw yaqha traductoranakar wal yanaptʼawayi.

Khä 1100 maranakanjja, georgia markajj libronak qellqañan nayraruw sartäna. Ukatwa Gelati ukat Ikalto sat markanakan yateqañ utanak uttʼayasïna. Ukat ‘Centro Nacional de Manuscritos de Georgia cheqan Biblia de Gelati sat qellqat imatäki ukajja. Uka yateqañ utanakat mistur mä yatjjattʼat chachaw lurpachäna’ sasinwa walja yatjjattʼatanakajj amuyapjjaraki.

¿Uka traducit qellqatanakajj georgianonakarojj yanaptʼawaypachänti? Jïsa, khä 1100 maranakanjja,  Shota Rustaveli sat mä qellqer chachajj El caballero de la piel de tigre sat qellqatwa qellqäna. Ukat ukarakiw georgiankirinakarojj walja patak patak maranak yanaptʼawayi, ukatwa yaqha Bibliapäkaspas ukhamajja. Ukat K. Kekelidze arunakat yatjjatiri mä georgiano jaqejj 1900 maranakan akham sänwa: “Uka suma arunak qellqer chachajj janis Bibliatpun qellqatapan qhanañchkchejja, ‘Bibliat apstʼat arunak utjatapaw’ amuyasi” sasa. Uka qellqatajj cheqpach sarnaqäwit apstʼatäkaspas ukham qellqatawa; ukat cheqpach amigonakjam sum apasiñata, jan uñtʼatanakar sum uñjañata, munasiñata, warmir sum uñjañata ukat yaqha ukhamanakatwa parli. Uka yatichäwinaka ukat yaqha aski yatichäwinakampiw georgianonakarojj wal yanaptʼawayi, ukat ukarojj wali askit uñjasipkakiwa.

BIBLIA IMPRIMIÑATAKEJJ REYINAKAW WAL CHʼAMACHASIPJJE

Niya 1700 maranakanjja, georgia marka apnaqer reyinakajj Biblia imprimitäñap wal munapjjäna. Uka amtampiw Vakhtang VI sat reyejj Tiflis sat capitalan mä imprenta uttʼayäna. Ukampis qellqatanakajj janiw imprimiñatakejj phoqhatäkänti. Cheqansa, georgiano arut Bibliajj mayampis ‘imantatäkaspa’ ukhamänwa. Mä qhawqha qellqatanakakiw nayra georgiano arut utjäna. Ukhamajj sum uñakipasiñapataki ukat jan utjkän uka cheqanak traducisiñapatakejj Sulkhan-Saba Orbeliani chacharuw ukanak lurayapjjäna, jupasti arunakat suma yatjjattʼatänwa.

Jupasti taqe chuymaw uk luräna, niyakejjay griego, latín ukat yaqha arunakamp yatchïnjja, kunayman qellqatanakwa uñakippachäna, ukat georgiano arut utjkän uka qellqatanaksa ukhamarakwa lurpachäna. Ukampis Ortodoxa Georgiana iglesiajj jan walitwa aski luräwipar uñjäna: ukat tatakurakajj jupat parlapjjäna, ukat kuntï lurkäna uk saytʼayañkamaw reyir mayipjjäna. Ukat mayachtʼasisin munkir jan munkirwa tatakurakajj Orbeliani chachar luratanakap phichhantayapjjäna, sasaw Georgia toqenkirinakajj sapjjaraki. Uka Biblia apsuñatakejj Orbeliani chachajj walja maranakaw chʼamachaspachäna.

Jichhürunakkamajja, Mtskheta (Mcxeta) sat qellqatajj imasiskakiwa, ukajj Biblia de Saba sat sutimpirakiw uñtʼasi, ukanjja, Orbeliani chachan mä qhawqha arunakapas utjarakiwa. Ukampis yaqhepanakajj akham sapjje: uka Bibliajj janiw kawkïr Bibltï tatakuranakajj chhaqtayañ munapkäna ukäkiti. Antisas kawkhantï arunakajj qhanañchaski (apéndice) ukakwa jupajj luri sasa.

Jan waltʼäwinakans uñjasipchïnjja, yaqhep reyinakatakejj Biblia imprimit utjañapjja munasipkakïnwa. Ukat 1705, 1711 maranakanwa, Bibliat mä qhawqha cheqanak imprimipjjäna, qhepatjja reyin yoqanakapaw Bakari ukat Vakhushti jupanakaw Bibljja phoqhatpach 1743 maran apsupjjäna. Ukhat janipuniw Bibliajj mayampis ‘imantatäjjeti’.

^ tʼaqa 3 Nayra maranakanjja, janiw qellqañatak yänakajj sinti utjirïkänti, utjchïn ukajj wali jila alanïnwa, ukhamajj mayamp ukar qellqañatakejj borrsupjjerïnwa. Uka qellqatanakajj palimpsestos satawa, ukat griego arut jaqokipatajj “mayamp borrsuta” sasispawa.