Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

Levaduran utjki uka celulajja, wali musparkañ lurtʼatawa. Uka célula chika taypinjja, ADN ukaw utji, ukajj wali suma organistʼatawa. Uka celulanakanjja, jan uñjkay jiskʼa “maquinanakar” uñtasitaw utji, ukaw moleculanak jaljapjje, apapjje, mayjtʼayapjjaraki. Ukham lurapjjatapaw celulanakan jakaskakiñapatak yanaptʼi.

¿Kunanakatï aka oraqen utjki ukajj kunsa yatichistu?

¿Kunanakatï aka oraqen utjki ukajj kunsa yatichistu?

Aka oraqen kunayman plantanaka, animalanaka ukat yaqha ukhamanakaw utji, ukanakajj jiltapjjewa, sarnaqapjjewa, waljaruw tukupjje, ukanakaw oraqesarojj sum uñnaqayi, janiw aka oraqjamajj yaqhajj utjkiti. Jichhaw ukanakarojj jukʼamp sum uñtʼtanjja. Vidajj kunjamsa qalltawayi uka toqet ¿kunsa ukanakajj yatichistu? Uk uñjañäni.

Kunanakatï jakapki ukanakajj mä Luririn utjatapwa uñachtʼayistu. Ukanakajj celulanakat lurtʼatäpjjewa, celulanakajj jiskʼa ladrillonakäpkaspas ukhamäpjjewa. Jiskʼa “fabricanakar” uñtasitäpjjarakiwa, ukanakajj kunayman chʼama trabajonakwa lurapjje, ukhamatwa kunanakatï jakapki ukanakajj jakasipkaki, mirtapjjaraki. Ukanakajj yaqhanakansa uñjasirakiwa. Uk amuytʼañatakejj levadurat parltʼañäni, ukajj mä celulat lurtʼatakiwa. Jaqen celulanakapampi igualtʼaysna ukhajja, levaduran utjki uka celulajj janis kunäkaspa ukhamäspawa, ukampis musparkañ lurtʼatawa. Levaduran utjki uka célula taypinjja, ADN ukaw utji, ukajja suma organistʼatarakiwa. Uka celulanakanjja, jan uñjkay jiskʼa “maquinanakar” uñtasitaw utji, ukaw moleculanak jaljapjje, apapjje, mayjtʼayapjjaraki, ukham lurapjjatapaw celulanakan jakapjjañapatak yanaptʼi. Mä celulajj jan manqʼañanëjje ukhajja, janiw chʼamanëjjeti, janiw kuns lurjjeti, ikjatäkaspas ukhamawa. Ukhamätap laykuw levadurajj jaya tiempo imasispa, ukatsti tʼantʼa lurañatak aptasi ukhaw wasitatsa sartkaspa ukhamäjje.

Jaqenakan celulanakapat sum yatjjatañatakejja, cientificonakajj walja maranakaw levaduran utjki uka celulanakat yatjjatapjje. Ukampis yatjjatasipkakiñapawa. Suecia markan Universidad Tecnológica Chalmers ukan yatichiri Ross King profesorajj akham siwa: “Levaduran utjki uka celulanakajj kunjamsa funcionapjje uka toqet experimentonak lurañatakejj janiw biología toqet walja yatjjatatanakajj utjkiti” sasa.

Levaduran utjki uka celulajj musparkañ lurtʼatätapat ¿kunsa amuyta? ¿Maynin luratäpachati, jan ukajj aleq ukhamatakcha uñstpacha?

ADN ukan utjatapatwa jakäwejj utji. ADN ukajja, nucleótidos sat moleculanakat luratawa. Jaqen sapa mä celulapanjja, 3.200 millones ukha nucleótidos moleculanakaw utji. Ukanakajj suma ordentʼatäpjjewa, ukhamatwa celulanakajj enzimas, proteínas ukanak fabricapjje.

Nucleótidos ukanakatï walja millonanak mayachtʼasipjjaspajja, inas ADN ukajj mä kutiki luraschispa sasaw cientificonakajj sapjje. Ukhamajja janiw ukajj kunäkipansa ukhamatak utjkaspati.

Jichhakamajja, cientificonakajj janipuniw kunatï jan jakki ukat mä jakiri lurapkiti.

Janiw jaqjamajj kunas utjkiti. Kunanakatï jakapki ukanakatjja, janiw jaqjam amuytʼasiri, parltʼasiri, munasiri, kusistʼiri ukhamajj utjkiti. Jaqenakakiw manqʼañanakajj kunja sumasa, kunjam oloranisa uk amuytanjja, coloranaksa, sonidonaksa istʼtanjja, oraqen kuna sumanakas utji uksa uñjaraktanjja. Ukatjja kunsa jutïrin lurañäni, kunjamas jakasiñäni uksa amtaraktanwa. Ukham luratätasaw kusisita jakasiñatak yanaptʼistu.

¿Jumajj kunsa amuyta? ¿Jaqenakan jakapjjañapataki mirtapjjañapatakit taqe ukanakajj evolución toqe utjpacha? ¿Jan ukajj jiwasar munasiri mä Luririch vida churpachïstu?